Ks. dr Wacław Siwak

Maryja w tajemnicy Chrystusa w polskim kulcie maryjnym

Sobór Watykański II w Konstytucji dogmatycznej o Kościele fundamentalnego uzasadnienia dla czci Matki Najświętszej upatruje w Jej uczestnictwie, jako Matki Boga, w tajemnicach Chrystusa: Maryja, naśladując swego Syna, dzięki łasce Bożej wywyższona ponad wszystkich aniołów i ludzi, słusznie doznaje od Kościoła czci szczególnej, ponieważ jako Najświętsza Matka Boga uczestniczyła w tajemnicach Chrystusa[1]. O tej podstawowej prawdzie Kościół winien zawsze pamiętać, tak w teorii, jak i w praktyce. Jednak po grzechu pierworodnym rana umysłu i woli dają nader często o sobie znać. Stąd od czasu do czasu trzeba przypominać to, co istotne i najważniejsze.

Dlatego w 1974 r. Paweł VI wydaje adhortację poświęconą odnowie kultu maryjnego. Według wielu jest to najważniejszy dokument Urzędu Nauczycielskiego Kościoła odnośnie do sprawy, o której w tytule traktuje. Marialis cultus to magna charta kultu maryjnego[2]. W tymże dokumencie Papież podaje zasady odnowy tego kultu. Wśród wielu na pierwszym miejscu wymienia zasadę trynitarną i chrystologiczną[3].

Ta pierwsza mówi nam, że kult maryjny musi mieć charakter trynitarny. Tylko Bóg w Trójcy Jedyny sam z siebie ma prawo do kultu religijnego. Cześć oddawana Maryi musi mieć odniesienie do Boga i musi być kultem ze względu na Boga, ze względu na to, co Jej uczynił, kim dla Niej był. Ukazywać Maryję w relacji do Osób Trójcy Świętej[4].

Tę drugą można wyrazić stwierdzeniem: więcej Chrystusa w kulcie Maryi! Chrystus musi stać w centrum wszystkich aktów religijnych. Nie wolno rozważać o Najświętszej Maryi Pannie w oderwaniu od Chrystusowego dzieła zbawienia. Nie wolno izolować Maryi od Jezusa. Kult maryjny winien być ze swej istoty chrystocentryczny. Należy więc odnowić każdy możliwy przejaw kultu, w którym, w celu uwypuklenia osoby Maryi, Chrystus schodzi na plan dalszy. Maryja należy do tajemnicy Chrystusa. Cała zasadność mówienia o Niej wynika z owego uczestnictwa w misterium swego Syna[5].

Organizatorzy sympozjum poświęconego recepcji Marialis cultus w Polsce postawili przed wypowiadającym te słowa zadanie przedstawienia tematu: „Maryja w tajemnicy Chrystusa w polskim kucie maryjnym". W zamierzeniu chodziło o ukazanie recepcji chrystologicznej zasady odnowy kultu maryjnego. Ksiądz Wacław rzucił się na temat „jako lew zaciekły", stawiając sobie pytanie: czy i jak ukazywana jest Maryja w tajemnicy Chrystusa w polskim kulcie maryjnym? Okazało się, że temat zakresowo i treściowo ogromny, i nie do objęcia w jakimś jednym syntetycznym sympozjalnym opracowaniu[6]. Aby dokładnie zrealizować i przedstawić temat, trzeba by napisać bardzo grubą książkę, może nawet nie jedną.

Ale jak do tego się zabrać? Metodologia pracy uczy, że każde przedsięwzięcie trzeba najpierw dobrze zaplanować. Stąd pierwsza część niniejszego wystąpienia nosi tytuł: Projekt badawczy. Możemy określić go również jako: „plan poszukiwań". Jak uczył nas o. prof. Napiórkowski - metodologiczne ustawienie sprawy to połowa sukcesu. Ułożenie planu działań, zlokalizowanie podstawowych źródeł to podstawa dalszej pracy. Możemy powiedzieć, że niniejsze opracowanie to na razie introdukcja w źródła ukazujące polski kult maryjny. Dodam, że słowo „kult" traktujemy w sensie szerszym, nie zawężając go do czynności kultowych w sensie ścisłym, ale obejmując nim wszelkie (na pewno nie wszystkie) uzewnętrzniane przejawy czci dla Matki naszego Pana. W planowanych dociekaniach pomijamy wszelkie metody socjologiczne badania zagadnienia. Proponowaną metodę badań możemy określić jako: teologiczna analiza tekstów źródłowych.

Przedstawiony w niniejszym wystąpieniu projekt badawczy chrystologicznego wymiaru polskiego kultu maryjnego można by przez analogię do badań geologicznych porównać do mapy wierceń w poszukiwaniu złożonych we wnętrzu ziemi skarbów. Praktyka poszukiwań złóż radzi, aby najpierw dokonywać jednak próbnych odwiertów, które potwierdzają istnienie złóż mniej lub bardziej bogatych. Trzymając się tej analogii, kreśląc mapę, dokonajmy próbnych „teologicznych odwiertów". Na obszar poszukiwań wybierzmy liturgię, pobożność ludową, przepowiadanie maryjne, różne struktury (podmioty) modelujące kult maryjny tak o charakterze duszpasterskim, jak i naukowym. Zaznaczam, że w niektórych przypadkach odwierty będą płytkie, a inne trochę głębsze, jak np. nabożeństwa pobożności ludowej - ten fragment projektu zostanie przedłożony szanownym słuchaczom w czasie obecnego sympozjalnego wystąpienia.

1. Liturgia

Marialis cultus zwraca uwagę na liturgię jako najważniejszy wyraz kultu chrześcijańskiego[7], która mając wielką skuteczność duszpasterską, zawiera również w sobie bogatą doktrynę[8]. Trzeba powiedzieć, że w topice teologicznej liturgia zawsze zajmowała poczesne miejsce[9]. Jednak na przestrzeni wieków w praktyce nie zawsze o tym pamiętano. Czasy posoborowe przywróciły liturgii niezastąpione znaczenie jako locus theologicus. Najnowszy dokument PAMI Matka Pana[10] wśród źródeł mariologii zaraz po Piśmie Świętym i Tradycji wymienia na trzecim miejscu liturgię[11], którą można uważać „za pierwszą teologię i jej najwyższy wyraz"[12]. Dokument zauważa, że liturgia ujawnia za pomocą znaków sakramentalnych roku liturgicznego, uczestnictwo Maryi w dziele zbawczym dokonanym przez Syna, z którym jest nierozerwalnie złączona[13]. Maryja uczestniczyła i nadal uczestniczy w misterium kultu liturgicznego, który uobecnia zbawcze dzieło Chrystusa i nie chodzi tutaj tylko o obecność werbalną[14]. Jednak ten ostatni aspekt (obecności osobowej Maryi w liturgii) pominiemy, koncentrując się na treściach maryjnych zawartych w słowach tekstów liturgicznych.

Marialis cultus ukazuje pamięć o Maryi w rocznym cyklu liturgicznym tajemnicy Syna[15], oraz znaczenie reformy liturgicznej dla kultu maryjnego, ukazując obecność Maryi w odnowionych księgach liturgicznych: Mszale rzymskim i związanym z nim Lekcjonarzu[16], Liturgii godzin[17] oraz innych księgach[18]. Niniejszy projekt badawczy proponuje pójść drogą wyznaczoną przez dokument Pawła VI, szukając chrystologicznych wątków maryjnych w tekstach liturgicznych[19].

1.1. Liturgia eucharystyczna

Szukając obrazu Maryi w tajemnicy Chrystusa, na pierwszym miejscu trzeba przyglądnąć się podstawowej księdze liturgicznej, jaką jest Mszał rzymski, gdzie obecność Maryi uwidacznia się w samej strukturze liturgii eucharystycznej, począwszy od spowiedzi powszechnej, poprzez wyznanie wiary, poprzez wszystkie anafory, czyli mod­litwy eucharystyczne[20]. Ogromne bogactwo maryjnych tekstów znajdujemy w czę­ściach zmiennych[21] Mszy świętej, przeznaczonych na święta i wspomnienia maryjne oraz na tzw. Msze wotywne o Najświętszej Maryi Pannie; wraz z prefacjami maryjnymi. Najczęściej Maryja jest przyzywana w nich jako Matka Bo­ża, wzór do naśladowania, Ta, która wstawia się do Boga za Ludem chrześcijańskim, wypraszając mu szczególne łaski. Wszystkie te jed­nak modlitwy są kierowane bezpośrednio do Pana Boga, a obecność Maryi jest w nich tylko wspominana[22].

W sierpniu 1986 r. Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów promulgowała, a następnie wydała nową księgę liturgiczną[23], która została przetłumaczona i wydana w języku polskim w roku 1998 pod tytułem „Zbiór Mszy o Najświętszej Maryi Pannie"[24]. Zbiór zawiera teksty modlitw 46 formularzy mszalnych oraz teksty czytań biblijnych (Lekcjonarz), dobranych osobno dla każdego formularza. Tematyka poszczególnych formularzy mszalnych Zbioru, rozmieszczonych zgodnie z teologią roku liturgicznego, daje [...] chrystologiczne i historiozbawcze widzenie misterium Maryi[25]. Na potrzeby realizacji niniejszego projektu badań trzeba przyjrzeć się dokładnie tekstom poszczególnych formularzy, szukając w nich prawdy o Maryi nierozerwalnie związanej z tajemnicą swego Syna. Pomocą mogą służyć nieliczne jeszcze opracowania dotyczące teologii tekstów liturgicznych zawartych w najnowszym Zbiorze[26].

1.2. Liturgia godzin

Wątki maryjne w brewiarzu to temat rzeka, chociaż poza nielicznymi wyjątkami nie jest on szczególnie opracowany[27]. Podobnie jak w przypadku Mszału temat Maryi pojawia się w częściach stałych, jak: Magnificat w Nieszporach oraz w maryjnych antyfonach podporządkowanych różnym okresom roku liturgicznego, odmawianych w modlitwie przed spoczynkiem. Charakter maryjny mają modlitwy wstawiennicze odmawiane w sobotę pierwszego i trzeciego tygodnia podczas jutrzni[28].

Treściami maryjnymi wypełnione są jednak przede wszystkim antyfony przed i po psalmach, antyfony przed 'Benedictus' i 'Magnificat', modlitwy wstawiennicze, oracje w dni maryjnych uroczystości, świąt czy wspomnień. Posoborowa reforma liturgiczna zezwala również i zachęca do poświęcenia Maryi każdej soboty. Liturgia godzin zawiera osob­ny formularz modlitewny przeznaczony na Wspomnienie NMP w sobotę[29]. Wiele treści znajdujemy w czytaniach Godziny czytań[30]. W teologicznych analizach tekstów Liturgii godzin warto zwrócić uwagę na to, co specyficznie polskie. A więc polskie obchody: uroczystości, święta i wspomnienia maryjne[31]. Brewiarz może i powinien zostać bardziej dowartościowany jako teologiczne źródło w badaniach nad treścią kultu maryjnego wyrażanego w świętej liturgii.

1.3. Inne obrzędy liturgiczne

Marialis cultus nazywa Mszał, Lekcjonarz i Liturgię godzin „zawiasami całej rzymskiej modlitwy liturgicznej"[32]. Dokument jednak podkreśla, że także inne księgi liturgiczne dostarczają wiele tekstów wyrażających gorącą miłość i pokorną modlitwę do Matki Bożej. Idąc za wskazówką Marialis cultus, poszerzmy nasz program badawczy o:

- Obrzędy sprawowania innych sakramentów: chrztu dzieci[33], chrześcijańskiego wtajemniczenia dorosłych[34], Komunii i kultu tajemnicy eucharystycznej poza mszą świętą[35], sakramentu pokuty[36], chorych[37], bierzmowania[38], święceń[39], zawarcia małżeństwa[40].
- Obrzęd konsekracji dziewic[41]. Trzeba zauważyć, za ks. Koneckim, że akcenty maryjne w obrzędzie konsekracji dziewic są bardzo nieliczne[42]. Znajdujemy je głównie w tekście homilii, jaką biskup kieruje do kandydatek[43][44]. Treść tej modlitwy, za ks. Koneckim, można oddać przy pomocy następującej sekwencji logicznej: dziewica chrześcijańska rozpoznaje w Chrystusie źródło dziewictwa i oddaje Mu się na sposób oblubieńczy. Chrystus jest Oblubieńcem dziewic, tak jak jest Synem Maryi zawsze Dziewicy[45]. oraz w modlitwie konsekracyjnej. Niestety, polskie tłumaczenie obrzędów zatwierdzone przez Kongregację ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów w ogóle pomija ten urywek łacińskiej wersji tekstu. Odnajdujemy w nim bardzo sugestywne i ciekawe porównanie między Dziewicą z Nazaretu a dziewicami chrześcijańskimi w ich poświęceniu i oddaniu się Chrystusowi
- Obrzęd profesji zakonnej[46]. Akcenty maryjne, podobnie jak wyżej, znajdujemy głównie w modlitwie konsekracyjnej i propozycji homilii[47].
- Obrzędy koronacji wizerunku Najświętszej Maryi Panny[48]. Liczba mnoga zawarta w tytule sugeruje, że mamy kilka form tego obrzędu; konkretnie są trzy: Koronacja wizerunku Najświętszej Maryi Panny podczas Mszy św.; Koronacja wizerunku Najświętszej Maryi Panny podczas Nieszporów; Koronacja wizerunku Najświętszej Maryi Panny w łączności z liturgią słowa. Istotnym elementem każdej z form jest modlitwa[49]  (taka sama) poprzedzająca przytwierdzenie korony lub koron (gdy na obrazie znajduje się wizerunek Chrystusa, On jest pierwszy koronowany). W modlitwie tej jest mowa o przykładzie wywyższenia danym nam w Słowie Wcielonym siedzącym po prawicy Boga jako Pan i Król oraz w Jego dziewiczej Matce wybranej na Rodzicielkę Odkupiciela i Matkę wszystkich ludzi, która króluje w chwale Syna i wstawia się za wszystkimi. Obrzęd obdarza Maryję tytułami „Pośredniczki łask i Królowej Miłosierdzia". W myśl modlitwy w obrzędzie koronacji wierni wyznają, że Chrystus jest królem wszechświata i wzywają opieki Najświętszej Dziewicy jako Królowej.
Po nałożeniu koron następuje antyfona: Najdostojniejsza Królowo świata, Maryjo zawsze Dziewico, która porodziłaś Chrystusa Pana, Zbawiciela wszystkich ludzi, wyjednaj nam pokój i zbawienie[50].

W każdej z proponowanych form obrzędu ma miejsce zanoszenie próśb, które odbywa się w czasie Mszy św. na sposób modlitwy wiernych[51], w Nieszporach na sposób preces brewiarzowych[52], a w obrzędzie połączonym z liturgią słowa ma miejsce specjalna litania maryjna[53], na którą zwrócimy uwagę w dalszej części niniejszego opracowania.

W teologicznej analizie tekstów obrzędu warto zwrócić uwagę jeszcze na wprowadzenie celebransa w obrzęd w czasie nieszporów i wprowadzenie w obrzęd w połączeniu z liturgią słowa. W obu przypadkach tekst jest podobny z nieistotnymi modyfikacjami. Celebrans zwraca uwagę, że obrzęd koronacji przypomina ewangeliczną naukę, że w Królestwie Niebieskim ci są więksi, którzy okazali się pierwsi w posłudze i miłości[54]. W tym względzie przodują: Chrystus oraz Jego Matka, Służebnica Pańska, całkowicie oddana Synowi i Jego dziełu, pełniąca nadal zbawczą posługę wobec braci Chrystusa. Interesujące jest to, że w tym kontekście obrzęd obdarza Maryję tytułem „Szafarka Bożych darów". Warto również zwrócić uwagę na oracje kończące oba te obrzędy[55].

Na koniec zwróciłbym uwagę na głoszone z okazji koronacji słowo Boże. To również bardzo interesujące źródło w omawianym przez nas zagadnieniu. Warto je uwzględnić w pracy nad maryjną teologią wyłaniającą się z obrzędów koronacji. Dzięki Krzysztofowi Stańkowi mamy zestawienie 141 koronacji papieskich, które miały miejsce w latach 1958-2000[56]. Autor w swoim przeglądzie zaprezentował w ciągu chronologicznym miejsca, autorów i treść wygłoszonych wtedy kazań.

- Egzorcyzmy i inne modlitwy błagalne. 1 X 1998 r. Jan Paweł II zatwierdził nowy rytuał egzorcyzmów, czyli błagań lub żądań mających na celu wypędzenie złych duchów lub uwolnienie od ich demonicznego wpływu[57]. Ten liturgiczny obrzęd zaliczamy do kategorii sprawowania sakramentaliów, w polskim przekładzie[58] został niedawno (szybko!) wydany pod tytułem „Egzorcyzmy i inne modlitwy błagalne"[59]. W obrzędzie egzorcyzmu większego znajdujemy kilka wątków maryjnych[60]. W samej formule egzorcyzmu, w wersji błagalnej, padają m.in. słowa: Miłosierny Boże, wysłuchaj modlitwy Dziewicy Maryi, której Syn, umierając na krzyżu, zmiażdżył głowę starodawnego węża i wszystkich ludzi oddał w Jej macierzyńską opiekę[61]. W podstawowej wersji rozkazującej bark wątku maryjnego. Jednak w innej formule rozkazującej egzorcyzmu, którą można zastosować według uznania, znajdujemy odniesienie do Maryi. Mianowicie po wezwaniu ducha nieczystego do wyjścia z dręczonego, kapłan zwraca się do demona: Nakazuje ci to Jezus Chrystus, Syn Boży i Syn Człowieczy, który narodzony bez żadnego grzechu z Ducha Świętego i Dziewicy, swoją Krwią obmył z winy wszelkie stworzenie[62].

W dodatku znajdujemy „Błaganie i egzorcyzm, które mogą być stosowane w szczególnych okolicznościach życia Kościoła". Te szczególne okoliczności to wywieranie przez złe duchy wpływu na przedmioty, miejsca i pewne wydarzenia (sprzeciw wobec Kościoła i jego prześladowania). W jednej z modlitw kapłan wypowiada słowa: W imię Jezusa Chrystusa, naszego Boga i Pana, za wstawiennictwem Niepokalanej Dziewicy, Bożej Rodzicielki Maryi [...] z ufnością przystępuję do odparcia ataków diabelskiej przewrotności[63]. W dalszej kolejności kapłan na sposób egzorcyzmu wypowiada formułę rozkazującą, której fragment brzmi następująco: Rozkazuje ci sakrament Krzyża i moc wszystkich chrześcijańskich misteriów wiary. Rozkazuje ci chwalebna Bogurodzica Dziewica Maryja, która od pierwszej chwili swego niepokalanego poczęcia swą pokorą zmiażdżyła twoją pełną pychy głowę[64]. Po tej modlitwie, której fragment przytoczyliśmy, można odmówić Pod Twoją obronę[65]. Pomijamy modlitwy błagalne, znajdujące się w drugiej części dodatku, które wierni prywatnie mogą zanosić w zmaganiu się z mocami ciemności. Metodologicznie pominięcie takie uzasadniamy tym, że odmawianie tych modlitw nie jest liturgią.

- Obrzędy błogosławieństw. Kolejną księgą liturgiczną, którą koniecznie trzeba uwzględnić w interesującym nas temacie to dwutomowe wydanie Obrzędu błogosławieństw[66]. Znajdziemy tam wiele bardzo cennych tekstów, które warto poddać teologicznej analizie, szukając w nich tytułowego zagadnienia niniejszego projektu. Obecność Maryi jest zaznaczona w bardzo wielu obrzędach błogosławieństw. Dokładny wykaz, przegląd miejsc w obrzędach błogosławieństw, w których występuje Maryja, prezentuje ks. Pisarzak[67]. Na szczególną uwagę zasługuje część szósta zbioru, która nosi nazwę: Obrzędy błogosławieństw używane w diecezjach polskich. Obrzędy zamieszczone w tej części zostały opracowane przez Komisję Episkopatu Polski do Spraw Liturgii i Duszpasterstwa Liturgicznego na podstawie używanych dotąd rytuałów i agend diecezjalnych. Przebadanie tych tekstów jest bardzo ważne, gdyż w nich ujawnia się polska specyfika liturgicznego kultu maryjnego, np.: błogosławieństwa związane z liturgicznymi obchodami uroczystości i świąt maryjnych[68].
- Obrzędy pogrzebu. Idąc drogą wyznaczoną przez Marialis cultus w p. 14, dochodzimy do ostatniej celebracji liturgicznej, jaką są obrzędy pogrzebu[69]. W niej również znajdujemy akcenty maryjne[70].
Wspomniany dokument PAMI Matka Pana podkreśla, że liturgia jest „najszlachetniejszym komponentem Świętej Tradycji" oraz objawia w sposób jednoznaczny, jaka jest wiara Kościoła[71]. Możemy powiedzieć, że objawia również, jaka jest wiara Kościoła co do obecności Maryi w tajemnicy Chrystusa. Ten pobieżny przegląd liturgicznych testów zawierających maryjne motywy zachęca do podjęcia trudu odkrywania tego objawienia.

2. Pobożność ludowa

Kult liturgiczny mimo swego znaczenia i niezastąpionej wartości i skuteczności nie wyczerpuje wszystkich możliwości w wyrażaniu czci ludu Bożego ku świętej Matce Pana[72]. Życie duchowe wiernych wyraża się również w innych formach, które określamy mianem „pobożności ludowej"[73]. Według najnowszego Dyrektorium termin „pobożność ludowa" oznacza różne manifestacje kultyczne o charakterze prywatnym lub wspólnotowym, które w ramach wiary chrześcijańskiej są przeważnie wyrażane nie na sposób liturgii[74]. Pobożność ludowa wyraża się poprzez nabożeństwa[75] i zewnętrzne praktyki[76].

2.1. Nabożeństwa pobożności ludowej

Nabożeństwa pobożności ludowej to publiczne lub prywatne formy pobożności chrześcijańskiej, które chociaż nie są częścią liturgii, to jednak zgadzają się z nią, respektując jej ducha, normy i rytm[77].  Niektóre nabożeństwa mają charakter ogólnokościelny, inne wywodzą się z tradycji kultycznej Kościołów lokalnych. Wśród licznych zwróćmy uwagę tylko na niektóre z nich.

2.1.1. Anioł Pański

Obecność Maryi w tajemnicy Chrystusa w pozaliturgicznych formach kultu należy przede wszystkim zauważyć w modlitwie Anioł Pański. To ją Marialis cultus wymienia na pierwszym miejscu wśród praktyk pobożnych, które należy pielęgnować[78]. Modlitwa ta, sięgająca swymi początkami XIII wieku[79], odmawiana trzykrotnie w ciągu dnia (rano, w południe i wieczorem) ma bardzo głęboki chrystologiczny charakter. Istotą tej modlitwy jest bowiem kontemplacja tajemnicy wcielenia Syna Bożego oraz związanego z nim macierzyństwa Maryi. Recytowane trzy wersety o charakterze biblijnym (dwa z nich są dosłownymi cytatami: Łk 1, 38; J, 1, 14) przeplatane odmawianiem Zdrowaś Maryjo przypominają zbawcze wydarzenie, w którym Słowo - Druga Osoba Boska za sprawą Ducha Świętego, stało się człowiekiem w łonie Dziewicy Maryi. Kontemplacja Maryi, prowadzącej dialog z posłańcem nieba coraz głębiej wprowadza w misterium Słowa Wcie­lonego[80].

Z kolei modlitwa końcowa skłania do przypomnienia tajemnicy paschalnej, albowiem poznawszy Wcielenie Syna Bożego, prosimy, byśmy przez Jego mękę i krzyż zostali doprowadzeni do chwały Zmartwychwstania[81].

W okresie wielkanocnym zamiast modlitwy Anioł Pański odmawiamy antyfonę maryjną papieża Grzegorza V Królowo nieba wesel się (Regina caeli letare), w której motywem radości „Królowej nieba" jest zmartwychwstanie Jej Syna, tego, którego poczęła i urodziła. Znów pojawia się motyw wcielenia i związanego z nim Bożego macierzyństwa oraz przede wszystkim motyw Paschy Pana.

W modlitwie Anioł Pański, zauważa Marialis cultus, po tylu wiekach trwa [...] moc i piękno, gdyż budowa jej jest prosta i zapożyczona z Pisma Świętego. Nadto jej liturgiczny rytm w pewien sposób uświęca różne chwile dnia, stąd gorąca zachęta dokumentu Pawła VI do zachowania i praktykowania tej modlitwy. Wezwanie to w polskim kulcie maryjnym jest niewątpliwie realizowane. Trzeba przyznać, że jest to modlitwa, która znajduje bardzo powszechne zastosowanie w wyrazach prywatnej i publicznej pobożności maryjnej. Odmawianie tej modlitwy jest głęboko zakorzenione w polskiej religijności, a bicie dzwonów, zwłaszcza w południe, odmierza rytm modlitwy i pracy niejednego chrześcijanina. Starać się trzeba, postulować i przypominać, aby poetycko brzmiąca prawda zawarta w tytule wiersza Kazimierza Przerwy-Tetmajera „Na Anioł Pański biją dzwony" znajdowała odzwierciedlenie w praktyce życia każdej parafii w naszym kraju.

Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii zaleca poszerzenie sposobu odmawiania tej modlitwy o odczytanie fragmentu Ewangelii o zwiastowaniu lub o zmartwychwstaniu Pańskim oraz odpowiednio dobrany śpiew. To ubogacenie godne jest zastosowania zwłaszcza we wspólnotach zakonnych, w sanktuariach maryjnych, podczas różnych zgromadzeń i zjazdów czy w czasie pielgrzymek[82].

Niewątpliwie do pogłębionego rozumienia i sprawowania tej modlitwy przyczyniają się cotygodniowe (niedzielne) transmisje Angelus Domini z Watykanu. Jan Paweł II z tej okazji wygłasza okolicznościowe przemówienie. Teksty tych przemówień są dostępne w różnych publikacjach[83], a na bieżąco mamy do nich dostęp dzięki tygodnikowi „Niedziela".

2.1.2. Różaniec

Bardzo znamiennym jest, jak wiele miejsca Paweł VI w Marialis cultus poświęca różańcowi[84]. Jest on według dokumentu modlitwą chrystologiczną[85], jest modlitwą, która w pełni posiada znamię chrystologiczne[86].

Od strony treściowej rozważa się w odpowiednim porządku główne wydarzenia zbaw­cze, które dokonały się w Chrystusie: od dziewi­czego poczęcia Słowa Bożego i tajemnic dzieciń­stwa Jezusa aż do najważniejszych wydarzeń Pa­schy, mianowicie błogosławionej Męki i chwaleb­nego Zmartwychwstania, do jej owoców, jakie w dniu Pięćdziesiątnicy przypadły w udziale rodzą­cemu się Kościołowi, a także samej Najświętszej Maryi Pannie, gdy z tego ziemskiego wygnania ró­wnocześnie z ciałem i duszą została przyjęta do niebieskiej ojczyzny[87]. Litanijne powtarzanie pozdrowienia anielskiego odwołuje się do ta­jemnicy wcielenia i odkupienia, gdzie Chrystus stanowi centrum, kres i główny punkt odniesienia w rozumieniu wypowiadanych tajemnic, które ukazują Go jako Syna Bożego i jako Syna Dziewicy[88].

Od strony formalnej układ tajemnic różańcowych, odpowiadając następstwu wydarzeń, odtwarza schemat głoszenia wiary w pierwotnym Kościele i ukazuje nadto ta­jemnicę Chrystusa w ten sam sposób, w jaki ujęta została przez św. Pawła, gdy w owym wspaniałym hymnie, w Liście do Filipian, przedstawił Jego wy­niszczenie, śmierć, wyniesienie (2, 6-11)[89].

Prawda o Maryi w tajemnicy Chrystusa w modlitwie różańcowej jaśnieje pełnym blaskiem. Jak wszyscy wiemy, ostatnio dokonało się coś niezwykle interesującego. Jan Paweł II wydał List apostolski Rosarium Virginis Mariae, w którego treści rys chrystologiczny różańca został bardzo mocno podkreślony. Jan Paweł II nazywa różaniec „modlitwą o sercu chrystologicznym"[90]. Dla Papieża to niepodważalna zasada, do której wielokrotnie wraca. Mówi o chrystologicznym duchu różańca[91], charakterze[92], wymiarze[93], ukierunkowaniu[94] i znamieniu[95]. Różaniec według Ojca Świętego to kontemplacja Chrystusa wraz z Maryją, czyli: wspominanie Chrystusa z Maryją[96]; uczenie się Chrystusa od Maryi[97]; upodabnianie się do Chrystusa z Maryją[98]; proszenie Chrystusa z Maryją[99]; głoszenie Chrystusa z Maryją[100]. Chyba żaden inny dokument nie ukazał tak mocno chrystologicznego wymiaru tej maryjnej modlitwy. Według Jana Pawła II charakter maryjny nie tylko nie przeciwstawia się chrystologicznemu, ale przeciwnie, podkreśla go i uwypukla[101].

Chrystologiczny wymiar różańca został wzmocniony przez dodanie pięciu kolejnych tajemnic, obejmujących tajemnice życia publicznego Chrystusa między chrztem w Jordanie a męką. W tych właśnie tajemnicach kontemplujemy ważne aspekty Osoby Chrystusa jako Tego, kto definitywnie objawił Boga. On jest Tym, który - ogłoszony przy chrzcie umiłowanym Synem Ojca - zwiastuje nadejście Królestwa, świadczy o nim swymi czynami, obwieszcza jego wymogi[102].

Trzeba przyznać, że ziarno zasiane przez ten papieski dokument padło na żyzną glebę polskiej maryjności i mariologii, i zaczęło wydawać plony: w postaci kilku sympozjów[103], licznych publikacji o charakterze naukowym i popularnym oraz prób przekładania wskazań dokumentu na język praktyki duszpasterskiej i prywatnej pobożności maryjnej.

Papieska propozycja metody kontemplacyjnej modlitwy różańcowej znajduje coraz częstsze zastosowanie. Dzięki tej inicjatywie papieskiej możemy powiedzieć, że następuje ponowne „odkrywanie różańca". Cieszy fakt, że coraz częściej różaniec odmawiany jest w połączeniu z lekturą Biblii i przygotowywanych rozważań. Jest coraz więcej wartościowych pomocy.

Tu chciałbym zwrócić uwagę na wydaną niedawno książeczkę Emilio Cárdenasa SM (marianisty), Z różańcem poprzez dni, lata i wieki[104], wydaną w ramach serii Biblioteka „Niedzieli". Publikację można za Autorem rzeczywiście nazwać „swoistym zeszytem do ćwiczeń duchownych"[105]. Ten modlitewnik może stanowić doskonałą pomoc dla tych, którzy modląc się na różańcu, łączą recytację Zdrowaś Maryjo z rozważaniem różańcowych tajem­nic[106]. Każdej tajemnicy poświęcone są dwie strony, które po otwarciu książki stanowią całość. Na jednej stronie mamy teksty, tzn.: zapowiedź tajemnicy, odpowiedni fragment Pisma Świętego, propozycję dopowiedzenia oraz koń­cową modlitwę zaczerpniętą z liturgii. Na drugiej stronie znajdujemy odpowiednią ilustrację, zaczerpniętą z przebogatej skarbnicy tradycji chrześcijańskiej sztuki sakralnej. Na końcu książki znajduje się krótki opis do każdej ilustracji wraz z sugestiami pomagającymi wykorzystać ilustra­cje do modlitwy osobistej oraz grupowej. Trzeba pogratulować Autorowi pomysłu, a sama koncepcja modlitewnika godna naśladowania.

Jan Paweł II przypomniał za Marialis cultus[107] o praktykowanym w pewnych regionach zwyczaju dodawania do imienia Jezus tak zwanego „dopowiedzenia", nawiązującego treścią do rozważanej tajemnicy. Trzeba zauważyć, że również w Polsce, zwłaszcza na Śląsku oraz w różnych wspólnotach (np. OAZA) taka forma odmawiania różańca jest stosowana. Jest to, według Papieża, zwyczaj godny pochwały, zwłaszcza przy publicznym odmawianiu różańca. Wyraża on dobrze wiarę chrystologiczną, odnoszącą się do różnych momentów życia Odkupiciela. Jest to 'wyznanie wiary', a równocześnie pomoc w medytacji, która pozwala przyswajać i przeżywać misterium Chrystusa, w naturalny sposób związane z odmawianiem «Zdrowaś Maryjo». Powtarzanie imienia Jezus - jedynego imienia, w którym dane nam jest mieć nadzieję na zbawienie (por. Dz 4, 12) - złączonego z imieniem Matki Najświętszej, pozwalając niejako, by to Ona sama nam je podsuwała, stanowi drogę asymilacji, której celem jest coraz głębsze wprowadzanie nas w życie Chrystusa[108].

Mówiąc o chrystologicznym aspekcie różańca, należy również powiedzieć o tzw. zagadnieniu „chrystoformizacji". Termin ten, wypracowany i wprowadzony do literatury przez Antoniego Jozafata Nowaka OFM, profesora psychologii życia wewnętrznego na KUL-u, oznacza proces kształtowania się w człowieku obrazu i podobieństwa do Chrystusa[109]. Chodzi tutaj o stawanie się nowym człowiekiem, w którym coraz wyraźniej kształtuje się obraz Chrystusa. Proces ten można nazwać również „uchrystusowieniem"[110]. Według polskich teologów duchowości różaniec ma właśnie taki chrystoformizacyjny wymiar[111], stanowi on źródło i narzędzie pogłębiania procesu chrystoformizacji[112]. Dzięki tej modlitwie następuje chrystoformizacja na wzór Maryi[113]. Taką naukę znajdujemy w Rosarium Virginis Mariae, gdzie kontemplować Chrystusa wraz z Maryją, to m.in.: upodabniać się do Chrystusa wraz z Maryją[114]. Różaniec to, według ks. Chmielewskiego, także szkoła modlitwy, życia sakramentalnego, ascezy, apostolstwa, czyli jednym słowem „szkoła życia duchowego"[115].

Na aspekt ten warto zwrócić uwagę w kontekście Listu PAMI Matka Pana. Dokument sygnalizuje brak dialogu pomiędzy teologią dogmatyczną i teologią duchowości oraz między mariologią i duchowością maryjną. Nawiązanie tego dialogu to ważne zdanie na mariologiczne dziś. Chodzi tutaj nie tylko o samą naukę wiary, ale także o życie z wiary[116]. Duchowość maryjna zakorzeniona w wydarzeniu Chrystusa staje się duchowością priorytetową wobec innych rodzajów duchowości[117]. Wydaje się, że postulowany dialog między tymi dyscyplinami teologicznymi na szeroko rozumianym gruncie różańcowym może być bardzo owocny i naukowo twórczy.

Z nowszych zagadnień warto wspomnieć wystąpienie ks. Pisarzaka na sympozjum o różańcu w ubiegłym roku w Licheniu, gdzie postawił prowokujące pytanie: czy różaniec jest modlitwą liturgiczną? Analizując materiał, sensownie ukazywał możliwość odpowiedzi pozytywnej[118].

Przy omawianiu tematyki różańcowej trzeba również dostrzec nabożeństwa październikowe, w czasie których odmawia się uroczyście różaniec, jak również w wielu diecezjach i parafiach czyta „czytanki październikowe". Byłoby warto również i nad tym źródłem pochylić się w teologicznej zadumie, odpowiadając na pytanie, w jakich barwach malują one słowem ikonę Maryi w tajemnicach Chrystusa?

Podobnym badaniom można poddać teksty związane z nabożeństwami fatimskimi[119] i pierwszosobotnimi[120], gdzie odmawianie różańca i wsłuchiwanie się w treść orędzia fatimskiego stanowi jeden z istotnych elementów tego nabożeństwa[121]. W tej materii niezastąpione są materiały (pomoce) opracowywane przez o. Mirosława Drozdka[122]. W czasie wspomnianych nabożeństw głoszone jest słowo Boże, pomocą czemu służą również wydawane pomoce. Tu z kolei trzeba wymienić prace o. Stanisława Kałdona[123] i innych.

2.1.3. Litanie maryjne

Kolejną formą modlitwy maryjnej, zalecanej przez Kościół, są litanie. Polegają one na dość długiej serii wezwań do Maryi. Następują one po sobie w jednakowym rytmie i stwarzają jakby modlitewny przypływ polegający na uwielbieniu i błaganiu[124]. Wśród litanii najbardziej rozpowszechniona jest tzw. Litania loretańska. Powstała ona w średniowieczu i należy do najstarszych maryjnych litanii, a jej nazwa wywodzi się od włoskiego sanktuarium w Loreto[125], gdzie była odmawiana. Z racji swojej wyjątkowości znajduje się ona w Rytuale Rzymskim.

W języku polskim mamy trochę komentarzy rodzimych starych[126] i nowych[127] oraz tłumaczeń[128], które mogą stać się niewątpliwą pomocą w ukazaniu chrystologicznego wątku kultu maryjnego, którego wyrazem jest loretańska modlitwa.

Analizując treść poszczególnych wezwań do Maryi, możemy w Litanii loretańskiej wyróżnić za ks. Kutnikiem (chyba najlepszy komentarz do litanii w języku polskim) trzy podstawowe wątki: dogmatyczny (od święta Maryjo), historiozoficzny (poprawniej brzmiałoby historiozbawczy - uwaga moja, W.S.) (od Zwierciadło sprawiedliwości) i escha­tologiczny (od Królowo aniołów)[129]. Nas szczególnie interesuje ten pierwszy, który dzieli się na trzy części: 1) Rozpo­czynają go trzy wezwania: „Święta Maryjo; Święta Boża Rodzicielko; Święta Panno nad pannami". Zo­stały one przejęte w niezmienionej postaci z Litanii do Wszystkich Świętych i stanowią pierwotną podstawę i w ogóle ośrodek krystalizacji Litanii loretańskiej; 2) Po nich następują inwokacje mające za przedmiot Boże macierzyństwo, Maryję Matkę Boga. Jest ich je­denaście, z czego dziesięć skomponowanych w pary, a jedna („Matko dobrej rady") stojąca samotnie; 3) We­zwania skierowane do Maryi jako Panny (w znaczeniu dziewicy). Jest ich sześć w dwóch grupach trójko­wych. Druga i trzecia część pierwszego wątku Litanii Lo­retańskiej jest właściwie tylko rozwinięciem drugiego i trzeciego wezwania wstępnej trójki. Część druga roz­wija wezwanie: „Święta Boża Rodzicielko", a trzecia „Święta Panno nad pannami"[130]. Możemy więc powiedzieć, że litania w części dogmatycznej koncentruje się na głównych dogmatach maryjnych: Bożym macierzyństwie i dziewictwie, rozważając je w powiązaniu z rolą Matki Odkupiciela i Jej stosunkiem do ludzi[131].

W polskiej tradycji miesiąc maj nabiera charakteru wybitnie maryjnego. Wieczorny śpiew Litanii loretańskiej w kościołach i przy małych wiejskich kapliczkach stanowi niewątpliwie polskie specyficum. W czasie tychże nabożeństw czytane są tzw. Czytanki majowe, które również mogą stanowić interesujące źródło teologicznych poszukiwań.

Zwróciłbym uwagę na jeszcze jeden formularz litanijny. Jest to Litania, którą znajdujemy w obrzędzie koronacji wizerunków Matki Bożej. A więc mamy drugą litanię zamieszczoną w Rytuale Rzymskim, bardzo głęboką i piękną w swojej treści, która przy różnych okazjach może stanowić pożyteczną alternatywę dla Litanii loretańskiej[132]. Trzeba jednak zauważyć, że mało kto wie o jej istnieniu i stąd jest bardzo rzadko używana.

Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii przestrzega przed mnożeniem formularzy litanijnych, jednak z drugiej strony zauważa, że zbyt rygorystyczne ich ograniczanie oznaczałoby niewystarczające czerpanie z modlitewnego bogactwa niektórych Kościołów partykularnych[133]. Litanie to rzeczywiście modlitewny skarbiec, który warto spenetrować pod interesującym nas kątem. Prócz tych dwu wspomnianych wyżej istnieją jeszcze inne, ciekawe i wartościowe modlitwy litanijne[134]. W jednej z publikacji znajdujemy ich dokładnie sto[135], z których 14 to litanie maryjne (nie licząc loretańskiej)[136].

Powstają również ciągle nowe litanie. Autorem jednej z nich jest piszący niniejsze słowa. Litania do Matki Odkupiciela[137], bo taki nosi tytuł, złożona jest z maryjnych tytułów, których używa Jan Paweł II w Redmptoris Mater. Tradycyjne wezwanie „módl się za nami" zostało zastąpione wezwaniem „raduj się i chwal z nami Pana". To propozycja innego formułowania litanii, którą można wyrazić (zapożyczając terminologię od o. prof. Napiórkowskiego) w modelu pobożności „z Maryją", a nie „do Maryi" czy „przez Maryję".

2.1.4. Godzinki

W większości naszych świątyń przed pierwszą Mszą świętą rozlega się śpiew Godzinek o Niepokalanym Poczęciu NMP. Sama forma modlitwy w swej siedmioczęściowej strukturze oparta na Liturgii godzin wywodzi się ze średniowiecznego officium parvum, które z czasem stawało się praktyką pobożności także ludzi świeckich[138]. Godzinki, które śpiewamy dzisiaj, przypisywane są św. Alfonsowi Rodriguezowi, chociaż znajdujemy w nich elementy znacznie starsze. Ich łaciński tekst zatwierdzony przez Pawła VI w 1615 r., został ok. pięć lat później przetłumaczony przez nieznanego jezuitę z krakowskiego kościoła św. Barbary na język polski, a w 1625 ukazał się drukiem[139]. Tłumaczem był być może Jakub Wujek[140]. Kilkakrotnie w ciągu wieków tekst był poprawiany i aktualizowany językowo[141].

Treściowo Godzinki o Niepokalanym Poczęciu NMP, jak sama nazwa wskazuje, dotyczą przede wszystkim tej prawdy naszej wiary, która mówi, że Maryja została ustrzeżona od grzechu pierworodnego. Maryja, mówiąc językiem Godzinek, jest Tą, w której „przestępstwo Adama nie ma prawa", jest „Święta i pierworodną zmazą nie dotkniona". Maryja stała się świętą i ochronioną od „wszelkiej zarazy świata", pierwej „w żywocie matki niż zrodzona", czyli jeszcze w łonie matki. Gdzie jest dolna czasowa granica jej niepokalaności? Godzinki i na to pytanie odpowiadają: Już „w poczęciu swoim niepokalanaś była".

Tego dzieła ustrzeżenia od „zmazy Ewinej" dokonał Jej Syn. On „tak zacny od winy pierworodnej zachował" swoją Matkę. On sam „Matkę obierając Sobie, chciał, by przywara grzechu" w niej „nie postała". Maryja jaśnieje w swoim poczęciu „Słońca tego promieńmi", czyli tajemnicą zbawczego wcielenia i Jego konsekwencjami.

Maryja jest wolną od zmazy pierworodnej, ale również w niej żadna „uczynkowa skaza nie postała". Podkreślenie świętości Maryi przez całe życie. Maryja nigdy nie popełniła nawet najmniejszego grzechu uczynkowego.

W Godzinkach zauważamy również pozytywny aspekt niepokalanego poczęcia, kiedy nazywamy Maryję „pełną łaski", napełnioną „wszelką łaską" i „wszystką piękną", „czystszą niźli aniołowie". Ten przywilej w odniesieniu do Maryi trzeba traktować ekskluzywnie, gdyż ona jako „Jedyna Panna" jest wypełniona łaską.

Godzinki ukazują Maryję również w relacji do Boga Ojca. Wyrażają wiarę w Jego odwieczny wybór Maryi na Matkę Syna: Ciebie Monarcha wieczny od wieków swojemu za Matkę obrał Słowu jednorodzonemu. W tajemnicę tego wyboru jest wpisane również niepokalane poczęcie, którym On przyozdobił swoją Oblubienicę. Wybór Boga jest źródłem niesłychanej godności, Jej „wywyższenia ponad wszystko" i wyniesieniem „nad wszystkie dzieła rąk" Jego.

W relacji do Ducha Świętego jest stworzeniem Bożym powołanym w kreacyjnym akcie w Mocy Ducha Świętego.

W modlitwie tej ukazane są również inne prawdy maryjne:
- Boże macierzyństwo, gdy jest wielokrotnie w modlitwie przyzywana jako „Matka Pana naszego Jezusa Chrystusa". To właśnie z Niej „Słowo przedwieczne w ciało się przybrało";
- Dziewictwo, gdyż jest Matką „w panieńskiej czystości";
- Wniebowzięcie, gdy ukazana jest w wizji „gwiazdami uwieńczona", stojąca po prawej stronie króla w koronie - „złotogłowie", którą Bóg „wziął na mieszkanie do przybytku swego".

Godzinki w wielu miejscach podkreślają udział Maryi w tajemnicy zbawienia, przez którą „władza piekielnych mocarzów stajała", która „od niewoli okrutnej lud swój" ratuje. W tej tajemnicy obecna jest poprzez powicie Zbawiciela świata, którego celem przyjścia na ziemski padół było wywyższenie człowieka, czyli wyniesienie do wielkiej godności. Maryja jest nazwana „Rodzicielką łaski" - rodzi samą łaskę Chrystusa. Udział Maryi w dziele naszego zbawienia poprzez czynny udział w tajemnicy wcielenia. O współcierpieniu ani słowa!

Maryja Godzinek to także Matka, którą wierni przyzywają jako „miłościwą Panią ku pomocy", Panią świata, Królową, Matkę żyjących, Ucieczkę chrześcijan, nadzieję grzeszących, opiekunkę.

Ta pobieżna analiza ukazuje, jak wielkie bogactwo teologicznej treści zawiera się w Godzinkach, można je bez przesady nazwać małym traktatem mariologicznym.

Trzeba powiedzieć, że Godzinki zasługują na szczególną uwagę, z tej racji, że jest to nabożeństwo bardzo mocno przemawiające Biblią: obrazy, sformułowania, cytaty, aluzje, które w powyższej analizie zupełnie pominąłem, a które niosą bardzo bogaty przekaz. Z tym, że dla większości modlących się są dziś nieczytelne. To rodzi postulat podjęcia duszpasterskich działań na rzecz większej zrozumiałości tej jakże rozpowszechnionej formy modlitwy. Mamy kilka komentarzy[142], wśród których wartym zauważenia i wykorzystania jest krótki komentarz ks. Władysława Głowy, w jego podręczniku - agendzie liturgicznej dla diecezji przemyskiej[143], oraz obszerny (książkowy) ks. Antoniego Troniny[144].

Oprócz Godzinek o Niepokalanym Poczęciu NMP powstawały i inne. Jedne wyszły z powszechnego użycia, inne pojawiają się nadal w pobożności ludowej. Wśród licznych warto by poddać analizie: Godzinki do Matki Bożej Bolesnej[145]; Do Matki Bożej Nieustającej Pomocy[146]; Godzinki Szkaplerzne[147], Godzinki do Matki Pokoju[148].

2.1.5 Nowenna do Matki Bożej Nieustającej Pomocy

Wśród wielu maryjnych nabożeństw pobożności ludowej na szczególną uwagę zasługują tzw. Nowenny, np.: Nowenna do Matki Bożej Częstochowskiej[149], Matki Bożej Pocieszenia[150], Matki Bożej Dobrej Rady[151], Matki Bożej Wspomożenia wiernych[152], wśród których chyba najbardziej rozpowszechnioną jest nowenna do Matki Bożej Nieustającej Pomocy, zwana również Nieustającą Nowenną.

Historia tego nabożeństwa związana jest z działalnością ojców redemptorystów, szerzących kult Matki Bożej Nieustającej Pomocy[153]. Wśród licznych form krzewienia kultu było zakładanie bractw Matki Bożej Nieustającej Pomocy. W tym środowisku powstaje nowenna będąca przedmiotem naszych rozważań. Po raz pierwszy została odprawiona przy kościele redemptorystów pw. św. Alfonsa w Saint Louis (1922 r.), a w Polsce 23 I 1951 roku w Gliwicach, w kościele redemptorystów pw. św. Krzyża[154].

W strukturze swojej Nowenna zawiera „Modlitwę rzymską", litanijne wspólne błagania, podziękowania i prośby, które odczytywane są z tzw. karteczek z prośbami i podziękowaniami do Matki Bożej. Warto by dokonać pewnej analizy zanoszonych próśb i podziękowań.

Jeśli chodzi o Modlitwę rzymską, w prośbie o pomoc skierowanej do Maryi znajdujemy odwołanie się przede wszystkim do nieskończonych zasług Chrystusa Pana oraz macierzyńskiej miłość Maryi. To On jest naszym Zbawicielem, to On wylał krew dla naszego zbawienia. To On umierając, dał nam Maryję za Matkę. Znajdujemy tu głębokie uzasadnienie dla maryjnej pomocy świadczonej wiernym.

Jednak dwa sformułowania tej modlitwy budzą wątpliwości teologa. Jedno dotyczy tytułu „Współodkupicielka", drugie dotyczy rozdzielania przez Maryję „owoców odkupienia", które zostały złożone w Jej ręce. Drugie wyrażenie jest jeszcze wzmocnione przez śpiewaną pieśń „Do ciebie Matko, szafarko łask". Wyrażenia wydają się być problematyczne, z racji niebezpieczeństwa ich złego rozumienia, chociaż równie dobrze mogą być rozumiane poprawnie.

Pierwszy tytuł może sugerować stawianie na jednej płaszczyźnie zbawczego działa Chrystusa i działań Maryi mających udział w tym dziele. Jeden jest Odkupiciel człowieka, Jezus Chrystus[155] - Syn Boży, który stał się człowiekiem i umarł na krzyżu. W tym jedynym odkupieńczym dziele Chrystusa ludzie mają również swój udział. Maryja jako Matka Odkupiciela ma udział jedyny, niepowtarzalny, istotny, rzeczywisty, najważniejszy, najpełniejszy, najpiękniejszy. Wszystko co „naj" możemy odnieść do Niej. Poprzez swoją posługę umożliwiła wręcz Synowi Bożemu dokonania zbawczego dzieła w tej ekonomii, jaką zaplanował, jednak nas nie odkupiła wespół z Chrystusem, co mógłby sugerować tytuł „Współodkupicielka". Odkupienie jest absolutnie dziełem Chrystusa[156].

Mówienie o przechodzeniu łask przez ręce Maryi może być również źle rozumiane, gdyż takie stwierdzenia jakby „urzeczowiają" łaskę. Łaska nie jest rzeczą, którą można komuś dać, aby ją przekazał dalej. W jakim znaczeniu Maryja przekazuje zbawczą łaskę Jezusa? Ta dociera do nas przecież bezpośrednio. Zdanie to sprawia trudność chociażby w odniesieniu do łask sakramentalnych. Poza tym mamy tutaj do czynienia z tematem pośrednictwa zstępującego w modelu piętrowym, tzn. Chrystus Maryi, Maryja nam. Ten model zasadniczo jest eliminowany z języka teologicznego. Jak wszyscy wiemy, zastąpił go soborowy model pośrednictwa „w Chrystusie", który pozwala na uniknięcie „piętrowości".

Taka teologia modlitwy rzymskiej powielana jest również w różnych nowennowych pomocach duszpasterskich. Ostatnio ukazały się w wydawnictwie WAM dwa zbiory nabożeństw i modlitw związanych z Nieustającą Nowenną[157]. Ksiądz Jan Cendrzak proponuje różne formy ubogacenia, urozmaicenia Nowenny, dopasowywania jej do miejscowych tradycji, zwyczajów, wyczuleń, potrzeb, itd. Publikacje te są rzeczywiście kopalnią różnorodnych, pięknych, głębokich w treści maryjnych modlitw, jednak przy ich całym bogactwie wiele tekstów tchnie szafarstwem i współodkupicielstwem. Taki model Nowenny funkcjonuje w większości naszych parafii.

Co z tym robić? Można proponować dwa wyjścia.

Wyjście pierwsze. Po studiach trzy lata pracowałem jako wikariusz na wiejskiej parafii. Wśród licznych nabożeństw była i nowenna. Ks. Wacław stanął przed dylematem, czy słowo „Współodkupicielka" i szafarstwo łask przejdzie przez gardło studentowi o. Napiórkowskiego? Zmieniać tekst na własną rękę? Pomijać budzące wątpliwości sformułowania? Przecież tradycja, ludzie, szacunek dla tekstu itd. Z okazji nabożeństwa bardzo często były głoszone kazania. Więc ks. Wacław znalazł wyjście z tej trudnej sytuacji, głosząc słowo wyjaśniające: jak właściwie, poprawnie, w świetle współczesnej teologii rozumieć maryjne współodkupicielstwo i szafarstwo łask; jakie treści należy podkładać pod te sformułowania. Na pewno jedno kazanie w całości zostało poświęcone temu zagadnieniu (może mało), a prawda o jedyności zbawczych działań Chrystusa i jedyności Źródła łask wielokrotnie była przywoływana. Przy założeniu, że gremium na nabożeństwie zasadniczo się nie zmienia, myślę, że zabieg się udał. Pochwalę jeszcze miejscowych duszpasterzy z ks. dziekanem proboszczem Józefem Niźnikiem na czele, za to, że nabożeństwo odbywało się przy obrazie Matki Bożej, a dopiero po zakończeniu nowenny następowało wystawienie Najświętszego Sakramentu z krótkim uwielbieniem Jezusa Eucharystycznego i błogosławieństwem (praktyka odbywania nowenny przy wystawionym Najświętszym Sakramencie pozostawia wiele do życzenia, zwłaszcza gdy zanosimy modlitwę „przychodzę przed Twój święty obraz..."). Dodam jeszcze, że w tej parafii w czasie mego pierwszego pobytu (jeszcze przed studiami) nauczyłem się od miejscowego proboszcza chrystocentrycznego ustawiania nabożeństw maryjnych w czasie wystawienia Najświętszego Sakramentu. Mianowicie zauważyłem, że w czasie tych nabożeństw zawsze najpierw był zauważany Jezus, On był zawsze pierwszym adresatem modlitwy i uwielbienia!!! Dopiero potem Maryja była zapraszana do wspólnej modlitwy lub proszona o modlitwę - wstawiennictwo za nami u Syna. Bardzo się ucieszyłem, gdy takie tezy, postulaty słyszałem później na KUL-u.

Wyjście drugie, chyba najwłaściwsze. Odgórnie, w skali całego kraju zreformować nabożeństwo. Z tego, co wiem, ojcowie redemptoryści usilnie pracują nad „modernizacją" nabożeństwa Nowenny do Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Rewizja dotyczy tekstów i struktury samego nabożeństwa. W tych dniach wyszła drukiem książka o. Marka Kotyńskiego „Medytacje nad ikoną Matki Bożej Nieustającej Pomocy", wstęp napisał o. Stanisław Madeja[158]. Książki nie widziałem, ale dzięki uprzejmości ojców redemptorystów otrzymałem tekst wstępu, gdzie Autor nakreślił główną ideę postulowanych zmian tego nabożeństwa, przytaczam tekst w dosłownym brzmieniu:

Obrzędy wstępne, podobnie jak w liturgii, winny mieć charakter wstępu, wprowadzenia i przygotowania. Zmierzają one ku temu, by wierni połączyli się we wspólnotę i przygotowali się do słuchania Słowa Bożego i do modlitwy jako odpowiedzi na nie. Mogą się one rozpocząć śpiewem: „O Maryjo, witam Cię" lub inną stosowną pieśnią. Następnie wszyscy odmawiają modlitwę rzymską, której tekst został nieznacznie zmieniony. Usunięte zostały słowa, któremogły sugerować błędne rozumienie relacji wstawiennictwa Maryi i zbawczych zasług Jezusa Chrystusa. W drugim schemacie została zaproponowana nowa wersja modlitwy do Matki Bożej, która nawiązuje do treści obrazu Nieustającej Pomocy. W kolejnych wersjach, które są w opracowaniu, sugeruje się możliwość korzystania z bogactwa modlitw maryjnych Jana Pawła II, a jest ich bardzo dużo. Modlitwę kończy zwykle pieśń do Matki Bożej.

Czytanie słowa Bożego odpowiada doskonale charakterowi chrześcijańskiej pobożności i jest najwyższym wyrazem czci dla Maryi (Dyrektorium n. 193). Wierni, słuchając słowa Bożego, powinni przyjmować je z miłością i strzec w swoim sercu, rozważać je w duszy, głosić ustami, wprowadzać w czyn i dostosowywać do niego całe swoje życie (Marialis cultus, nn. 17, 30; Wprowadzenie do lekcjonarza maryjnego, n. 10). Lektor odczytuje tekst Pisma Świętego. Godne polecenia jest selektywne dobieranie fragmentów krótkich i łatwych do zapamiętania. Zaleca się korzystanie z Lekcjonarza mszalnego, Tom VI, względnie Lekcjonarza do Mszy o Najświętszej Maryi Pannie. Po czytaniu można wykonać psalm responsoryjny, który sprzyja medytacji słowa Bożego. W celebracji liturgicznej stanowi on integralną część liturgii słowa. W nabożeństwach może to być stosowna pieśń sprzyjająca medytacji słowa Bożego. Miejsce liturgicznej homilii zajmuje rozważanie lub kazanie, które winno uwzględniać szczególne potrzeby słuchaczy, przygotowując ich odpowiednio do uczestnictwa w liturgii, „szczycie i źródle chrześcijańskiego życia". Po chwili milczenia następuje modlitwa wiernych, która tutaj przyjmuje charakter wezwań dziękczynnych i błagalnych zanoszonych do Matki Bożej i przez Jej przyczynę do Boga. Godna utrzymania jest praktyka pisania przez wiernych podziękowań i próśb na kartkach, które podczas Nowenny są publicznie odczytywane. Na zakończenie odmawia się wspólne podziękowania i prośby lub wykonuje odpowiednie śpiewy. Podobnie jak w obrzędach wstępnych, modlitwa rzymska zajmuje szczególne miejsce; tak więc na zakończenie próśb śpiewa się trzykrotnie wezwanie błagalne: „Matko Pomocy Nieustającej". Wezwania dziękczynne i błagalne kończy modlitwa Pańska wraz z embolizmem, podobnie jak w jutrzni czy nieszporach.

Na zakończenie, jeśli nabożeństwu przewodniczył kapłan lub diakon, udziela się błogosławieństwa i śpiewa: „O Maryjo, żegnam Cię", lub inną stosowną pieśń. Jeśli po nabożeństwie ma miejsce celebracja Mszy świętej, pieśń ta może być śpiewem na wejście. Nie można jednak w żaden sposób łączyć Nowenny z Mszą świętą (Dyrektorium, n. 74).

Życząc powodzenia, czekamy z niecierpliwością na końcowe efekty pracy.

2.1.6. Apel Jasnogórski

O godz. 21.00 na Jasnej Górze i w innych miejscowościach w łączności z nią odbywa się nabożeństwo Apelu Jasnogórskiego. Zasadnicza struktura jest następująca: śpiew Bogurodzica, antyfona ape­lowa Maryjo, Królowo Polski, jestem przy Tobie, pamię­tam, czuwam (śpiewana trzykrotnie, w kilku wersjach mu­zycznych), refleksja religijna, spontaniczne modlitwy, odmówienie tajemnicy różańca, antyfo­na Pod Twoją Obronę. Na prośbę ostat­nich papieży (od Jana XXIII), dołącza się Zdro­waś Maryjo w intencji Ojca Świętego. Na zakończenie ma miejsce bło­gosławieństwo udzielane przez biskupa lub kapłana przewodniczącego Apelowi. Na koniec śpiewa się pieśń maryjną, przeważnie Z dawna Polski Tyś Królową[159]. Poza Sanktuarium nabożeństwo to przyjmuje różnorakie formy różniące się między sobą i wersją Jasnogórską.

Geneza tego nabożeństwa sięga 1934 roku, kiedy pilot Władysław Polesiński, zmagający się z wiarą w Boga, podczas prób­nego lotu niespodziewanie usłyszał rozkaz: „Zniż lot, ląduj". Wylądował szczęśliwie. Gdy opuścił samolot, nastąpi­ła jego eksplozja. Była godzina 21.00. Okazało się, że o tej porze żona polecała go Matce Bożej. Kapitan Polesiński nawrócił się i w dowód wdzięczności założył wśród ofice­rów organizację Krzyż i Miecz, której członkowie codziennie o godz. 21.00 meldowali się na Apel przed Matką Bożą Jasnogórską[160]. Chociaż w historii wcześniejszej znajdujemy fakty równie wymowne, wśród których wartym przypomnienia jest wątek przemyski. Biskup tejże diecezji, bł. Józef Sebastian Pelczar 21 V 1910 roku, w przededniu drugiej koronacji Wizerunku Kró­lowej Polski diademami podarowanymi przez Ojca Świę­tego Piusa X polecił, aby we wszystkich kościołach diece­zji przemyskiej od godz. 21.00 przez piętnaście minut biły dzwony[161].

Z czasem praktyka Apelu stawała się coraz popularniejszą, zwłaszcza po aresztowaniu Prymasa Wyszyńskiego. W czasie przygotowań do 300-lecia obrony Jasnej Góry, Wielkiej Nowenny (1957-1966) oraz trwającej peregrynacji kopii Cudownego Obrazu Matki Bożej Jasnogórskiej, nabożeństwo apelowe nabrało szczególnego rozmachu i zasięgu. Dziś codziennie transmitowane jest przez różne rozgłośnie radiowe, zwłaszcza radio Maryja o zasięgu ogólnopolskim, a ostatnio (od 12 V 2003 r.) nawet możemy brać w nim udział dzięki transmisji te­lewizyjnej telewizji Trwam.

Z okazji tego nabożeństwa głoszone jest odpowiednie słowo. Przykładem może być Jan Paweł II, który niejednokrotnie w czasie pielgrzymek i nie tylko, podczas Apelu, w prowadzonych rozważaniach przy­bliżał jego treści teologiczne. O. Zachariasz Jabłoński policzył, że Papież ponad sto razy, podczas spotkań z różnymi grupami pielgrzymów aktualizował treści Apelu Jasno­górskiego i modlił się śpiewając antyfonę apelową[162]. Ukazują się zbiory zawierające te rozważania, tak papieża, jak również innych autorów. Wspomnijmy tutaj zbiory przywoływanego wyżej o. Zachariasza[163]. W ostatnim ukazały się medytacje wypowiedziane w Kapli­cy Cudownego Obrazu w latach 2000-2003. Te zbiory i inne mogą stać się również źródłem dla badaczy teologii polskiego kultu maryjnego.

2.1.7. Dróżki kalwaryjskie

Jedną z form wyrazu polskiej pobożności ludowej są obchody kalwaryjskie. Kalwarie, czyli miejsca związane z kultem męki Chrystusa i uczestnictwem w nich Jego Najświętszej Matki, składają się z pewnej liczby kaplic rozsianych po jakimś najczęściej górzystym terenie. W Polsce mamy kilka znanych Kalwarii[164]: Kalwaria Zebrzydowska (najstarsza), Kujawska[165] w Pakości (1629 r.), Kaszubska[166] w Wejherowie (1647 r.), Pacławska[167][168] koło Czerska (1672 r.) oraz założona już w latach 1700-1709 kalwaria na Górze św. Anny[169]. koło Przemyśla (1668 r.), Góra Kalwaria.

Kaplice kalwaryjskie połączone są przejściami, które noszą nazwę dróżek. Chodzący po nich zatrzymują się na chwilę przy kaplicach w zależ­ności od tego, jakie momenty życia Chrystusa lub Matki Bożej rozważają. Rozważając mękę Pańską, obchodzą Dróżki Pana Jezusa. Rozważając boleści Maryi, obchodzą Dróżki Matki Bożej Bolesnej. Wgłębiając się w tajemnice zaśnięcia Maryi i Jej wzięcia do nieba z duszą i ciałem, rozważają Dróżki pogrzebu Matki Bożej i Jej Wniebowzięcia[170]. Wierni przechodząc do kolejnych stacji - kapliczek, odprawiają indywidualnie lub uczestniczą we wspólnotowych nabożeństwach, składających się z czytań Pisma Świętego, rozważań, modlitw i pieśni[171]. Możemy powiedzieć, że obchód Dróżek jest to rozwinięte, trwające kil­kanaście godzin rozmyślanie, modlitwa myśli i serca.

Aby ułatwić przeżywanie tego nabożeństwa, wydawane są pomoce, modlitewniki, przewodniki[172]. Warto wspomnieć, że w druku znajduje się modlitewnik: Z Maryją drogą modlitwy, w opracowaniu Zofii  Bator[173], przemyskiej katechetki (doktorantki na KUL-u u prof. Klauzy). Pani Zofia w książce proponuje rozważania na stacje dróżek wniebowzięcia NMP, gdzie wykorzystuje odpowiednio dobrane fragmenty Tekstów o Matce Bożej (z serii Beatam me dicent, red. S.C. Napiórkowski), różnych autorów niekoniecznie rzymskokatolickich, jak również teksty Jana Pawła II. Bardzo twórcza, ciekawa i świeża propozycja.

Niniejszy program proponuje poddanie ich teologicznej analizie. Tym bardziej, że Dróżki kalwaryjskie niosą w swoim przekazie bardzo interesujące mariologiczne inspiracje. Za ks. biskupem Nowakiem zwróćmy uwagę na trzy charakterystyczne[174]:

Przede wszystkim Kalwaria opiewa udział Matki Bożej w Chrystusowej męce. Nie poprzestaje na tradycyjnych stacjach maryjnych w Chrystusowej męce i nie ogranicza się do rozważania biblijnego opisu trwania Matki Bożej Bolesnej pod krzyżem Syna umierającego za ludzkość. Nie zadowala się też tradycyjnymi stacjami maryjnymi drogi krzyżowej: spotkania Matki z Synem, opłakiwanie zmarłego Syna, udziału w pogrzebie Chrystusa. Kalwaria umieszcza osobę Maryi na początku męki, rozważając spotkanie Matki z Synem idącym do Ogrodu Oliwnego, a także rozpamiętuje omdlenie Matki Boskiej dostrzegającej na ulicy miasta krew Jezusa skazanego przez Sanhedryn na śmierć. Jest więc w samym ukazywaniu udziału Maryi w Chrystusowej męce duża obfitość treści. Co więcej, obchody kalwaryjskie nie ograniczają cierpień Matki Najświętszej do historycznych ram męki Chrystusowej. Dostrzegają te boleści już od zapowiedzi starca Symeona (I stacja dróżek Matki Boskiej) i, co najbardziej charakterystyczne dla Kalwarii, przedłużają te boleści na czas po zmartwychwstaniu Chrystusa. Wychowani w duchu franciszkańskim twórcy ideologii Kalwarii chętnie widzieli w samej Matce Najświętszej najdoskonalszy wzór czci i miłości wobec Męki Chrystusowej. Specyfiką więc duchowości kalwaryjskiej będzie wyjątkowo mocne współprzeżywanie z Najświętszą Maryją Panną Męki Chrystusowej.

Druga część dróżek maryjnych w Kalwarii opiewa błogosławioną śmierć Matki Najświętszej, zwaną zaśnięciem. Autorzy obchodów kalwaryjskich zdecydowanie opowiadają się za tradycją jerozolimską opisu „przejścia" Najświętszej Maryi Panny z tego świata do nieba, według której Maryja z motywów miłości do Syna, pragnąc się we wszystkim do Niego upodobnić, sama zapragnęła umrzeć, dzieląc los wszystkich ludzi, choć jako wolna od grzechu pierworodnego przez przywilej niepokalanego poczęcia, wolna była od prawa śmierci. „Pogrzeb Matki Boskiej" w Kalwarii jest poniekąd centralną uroczystością, która gromadzi ogromne rzesze wiernych, a zarazem jedynym w świecie tego rodzaju obchodem na taką skalę przeżywanym (trzeba zwrócić uwagę, że również inne polskie Kalwarie: na Górze Św. Anny, w Kalwarii Pacławskiej, w Piekarach urządzają podobne obchody, choć nie na taką skalę). Kalwaria głosi więc śmierć Najświętszej Maryi Panny.

Trzecia część dróżek Matki Boskiej Kalwaryjskiej głosi tryumf, chwałę i radość wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Tak jak mękę i śmierć, tak też wyjątkowy udział Najświętszej Maryi Panny w zmartwychwstaniu Chrystusa głosi się w Kalwarii z niezwykłą obfitością. Radość pieśni, hymnów, a nawet marszów triumfalnych w czasie procesji Wniebowzięcia osiąga swe apogeum.

2.2. Zewnętrzne praktyki pobożności ludowej

Oprócz nabożeństw pobożność ludowa wyraża się również poprzez zewnętrzne praktyki pobożności[175]. Dyrektorium na pierwszym miejscu wśród praktyk pobożności wymienia śpiewanie pieśni, następnie nawiedzanie świętych miejsc, noszenie medalików oraz przestrzeganie lokalnych zwyczajów. Przypatrzmy się również tym praktykom. Pomińmy dwa ostatnie, zastępując je praktykami bardziej charakterystycznymi i godnymi uwagi z teologicznego punktu widzenia, którymi są: akty zawierzenia i peregrynacja obrazu jasnogórskiego (równie dobrze można je zakwalifikować do nabożeństw pobożności ludowej).

2.2.1. Pieśni maryjne

Mówiąc o polskim kulcie maryjnym, nie sposób pominąć maryjnych pieśni, które są ważnym sposobem wyrażania czci dla Matki Najświętszej. Zapożyczając słownictwo od o. prof. Napiórkowskiego, możemy powiedzieć, że polskie pieśni maryjne to: „polska mariologia śpiewana". Taki też tytuł nosi jeden z jego artykułów[176]. Według wspomnianego Autora pieśni religijne mogą i powinny stanowić ważne źródło dla pracy teologa, gdyż niezależnie od proweniencji, poetyckiej rangi i muzycznego kunsztu, niosą one w sobie określoną teologię, taki a nie inny obraz Boga, Boga-Człowieka, człowieka, świata i zaświatów, oczywiście, również Maryi. Istnieje niewątpliwie teologia i mariologia śpiewana. Zasługuje ona na dostrzeżenie i docenienie ze względu na jej wyjątkową siłę nośną. [...] Pieśń popularyzuje teologię i zakorzenia ją w człowieku. Często czyni to skuteczniej od profesorskiego wykładu, wszechstronniej bowiem oddziaływuje na człowieka. [...] Pieśń jest oddechem wiary i kształtem teologii[177].

Niniejszy program badawczy proponuje, aby otworzyć śpiewniki[178] i szukać w nich odpowiedzi na pytanie: czy i jak ukazują Maryję w tajemnicy Chrystusa polskie pieśni maryjne? Prace o podobnym charakterze były już prowadzone. Ojciec Napiórkowski w przywoływanym artykule wymienia dwu badaczy zagadnienia: Kazimierza Darowskiego[179] oraz Zbigniewa Nosowskiego[180].

Ten pierwszy zajął się ideowym obrazem Boga i Chrystusa w polskich pieśniach maryjnych. Przeanalizował 86 pieśni maryjnych w śpiewniku Siedleckiego. W 22 stwierdził poprawny obraz Boga, w 8 wyraźnie niepoprawny obraz: Bóg srogi, straszny, daleki, karzący, twardy; 15 pozytywnie przedstawiały Chrystusa, a tyleż mniej więcej ukazywało Go „w negatywnym świetle". Wiele pieśni maryjnych (31) w ogóle Chrystusa pomija, a funkcje Pośrednika pełni sama Maryja. Darowski przebadał też 280 pieśni w 21 śpiewnikach wydanych po Soborze. W 54 znalazł poprawny i piękny obraz Boga (Stwórca, Autor dziejów zbawienia...); stwierdził wiele inspiracji biblijnej; Bóg wyraźnie ukazuje się jako źródło godności Maryi, a jedna pieśń śpiewa nawet o macierzyńskiej miłości w Bogu. Marnych teologicznie pieśni znalazł jedynie kilka; odkrył tylko 4 błędy w posoborowej polskiej mariologii śpiewanej (tu o. Celestyn stawia wymowny znak zapytania)[181]. Ostatnio ukazał się w „Salvatoris Mater" artykuł tegoż autora traktujący o relacji Maryja a Bóg Ojciec w polskich pieśniach i piosenkach religijnych[182]. Pod takim samym kątem przebadał pieśni w Śpiewniku Siedleckiego ks. Jerzy Buczek[183].

Ojciec Profesor przywołuje na pamięć również studium Zbigniewa Nosowskiego na temat polskich pieśni maryjnych, które przedmiot badań widzi bardziej pozytywnie, chociaż zauważa jakby na marginesie jawne błędy teologiczne, które są zawarte w pieśniach tradycyjnych[184]. W omawianym studium autor zwrócił uwagę na próbę rozwiązania pewnego problemu teologicznego, który niesie pieśń Z dawna Polski Tyś Królową: zamiast tradycyjnych słów: „przez Twego Syna cierpienia daruj nasze przewinienia" proponuje się słowa: „przez Twego Syna konanie uproś sercom zmartwychwstanie". Ten zabieg o. Napiórkowski konkluduje: Brak sukcesu widać wyraźnie: propozycja pozostaje w nowym śpiewniku, a „naród" śpiewa po staremu[185]. Trzeba powiedzieć, że po latach próba ta jednak chyba zakończyła się sukcesem, gdyż autor niniejszego opracowania zna na pamięć tę pieśń w wersji poprawionej. Jeśli zna na pamięć, to musiał słyszeć ją już w młodości.

2.2.2. Pielgrzymki do sanktuariów maryjnych

Wśród pobożnych praktyk religijności ludowej należy wymienić również pielgrzymki. Te formy pobożności są nierozerwalnie związane z sanktuariami, których istnienie stanowi element konieczny. Pielgrzym potrzebuje sanktuarium, a sanktuarium potrzebuje pielgrzyma[186]. W Polsce wśród sanktuariów najwięcej liczbowo jest sanktuariów maryjnych. Są one nawiedzane przez pątników prywatnie i w grupach zorganizowanych, najczęściej przy pomocy różnych środków lokomocji. Nawiedzanie sanktuariów stanowi ważny element wyrazu i kształtowania polskiej pobożności maryjnej. Ale o tym będziemy rozważali dalej, w części opisującej struktury modelujące kult maryjny.

Szczególną formą pielgrzymki jest pielgrzymka piesza. Nazwa tłumaczy jej specyfikę. Pątnicy przebywają drogę „na piechotę". Pielgrzymki piesze organizowane są do różnych sanktuariów maryjnych tak w skali ogólnopolskiej, jak również regionalnej. Wśród nich zjawiskiem nieporównywalnym są piesze pielgrzymki na Jasną Górę; są to najczęściej pielgrzymki diecezjalne, ale również i inne np. akademickie, grup zawodowych, duszpasterstw itp.

Pielgrzymka piesza ma charakter rekolekcji odprawianych w drodze. Jej celem pierwszoplanowym jest wewnętrzna przemiana pątników. Są to jednak rekolekcje szczególnego rodzaju. Obok tra­dycyjnych elementów składowych, jak modlitwa, wysłuchanie nauk, spowiedź i Komunia św., jest w niej także miejsce na wchodzenie w nowość życia (według określenia św. Pawła). Sprzyja temu program rekolekcji i stosunkowo długi czas ich trwania[187].

Program rekolekcyjny pielgrzymki koncentruje się wokół jakiegoś jednego tematu. Temat ten w formie hasła bywa zazwyczaj wypisany na pielgrzymkowych plakietkach, afiszach, ogło­szeniach itp. oraz realizowany przez głoszone w czasie pielgrzymki słowo. Przebadanie tematów[188], głoszonych treści w formie konferencji, rozważań, homilii, w poszukiwaniu w nich chrystologicznej ikony Matki Bożej wydaje się być bardzo sensowne. W tej materii posiadamy bogatą bazę źródłową, gdyż wiele pielgrzymek diecezjalnych[189] i innych[190] publikuje różne swoje materiały.   

2.2.3. Peregrynacja Obrazu Jasnogórskiego

W połowie XX wieku Kościół polski powoli sposobił się do obchodów jubileuszu tysiąclecia przyjęcia chrztu. W tym czasie Prymas Polski, kard. Stefan Wyszyński przebywał w więzieniu (1953-1956), gdzie opracował plan duchowego przygotowania na­rodu do millennium. W takim kontekście zrodziła się idea nawie­dzenia wszystkich polskich parafii i diecezji przez kopię Cudow­nego Obrazu Jasnogórskiego, symbolu bliskiego wszystkim Pola­kom, łączącego istotne cechy polskiej religijności z tradycjami na­rodowymi, symbolu mobilizującego całe społeczeństwo do odnowy moralnej. Peregrynacja, rozumiana jako ingres Maryi w życie co­dzienne społeczeństwa, miała stanowić właśnie istotną część przy­gotowania do jubileuszu tysiąclecia chrztu Polski. Inicjator peregrynacji, prymas Wyszyński napisał w Komańczy (w czwartym i ostatnim miejscu swego internowa­nia) tekst Jasnogórskich Ślubów Narodu i program Wielkiej No­wenny. Ostateczna decyzja w sprawie nawiedzenia zapadła 11 IV 1957 r. na 45 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski[191].

29 VIII 1957 r. w archikatedrze warszaw­skiej kopia Cudownego Obrazu rozpoczęła swą pielgrzymkę po Polsce, którą zakończyła 12 X 1980 r., kiedy to odbyło się na Jasnej Górze uroczyste nabożeństwo dziękczynne za łaski nawiedzenia. W ciągu ponad 23 lat pielgrzymowania Maryja w kopii Ja­snogórskiego Wizerunku nawiedziła przeszło 8 tysięcy kościołów i kaplic, 7150 parafii. Po kilku latach przerwy Episkopat Polski postanowił powtó­rzyć wielką akcję pere­grynacji zwanej nawiedzeniem. Zachęcały do tego wspaniałe owoce, które ona przyniosła, i 5 V 1985 r. w Drohiczynie rozpoczęła się druga taka peregrynacja i trwa nadal. Obecnie w diecezji zamojsko-lubaczowskiej.

Czas nawiedzenia i przygotowań to czas wzmożonego wysiłku duszpasterskiego w skali całej diecezji (programy duszpasterskie, nabożeństwa przygotowawcze, rekolekcje, sympozja, nabożeństwa samej peregrynacji, głoszone wtedy słowo itp.). Materialnym świadectwem tych działań są drukowane materiały. Teologiczne przebadanie tego fenomenu, zwłaszcza drugiej peregrynacji, wydaje się być ze wszech miar godne polecania. Źródeł sporo, dla przykładu w przypisie prezentujemy trochę opublikowanych tekstów z ostatnio zakończonej peregrynacji w archidiecezji przemyskiej (24 VIII 2002 - 20 XII 2003)[192]. W tym miejscu na zasadzie przyczynkarskiej chciałbym zauważyć, jak szybko nowości teologiczne „trafiają pod strzechy". Program Akcji Katolickiej archidiecezji przemyskiej na rok 2002 nosił tytuł „Przez Maryję do Jezusa"[193], a materiały do realizacji tego programu były już zatytułowane „Przez Jezusa do Maryi"[194]. Trzeba pogratulować wrażliwości na to, co nowe i świeże w mariologii. Materiały poprzez swój tytuł[195] niejako programują chrystocentryczne ukazywanie nauki o Matce naszego Pana. Formuła ta („Przez Jezusa do Maryi") wybrzmiała również na granatowych oprawach formularzy, na których członkowie Akcji Katolickiej deklarowali swoje zobowiązania duchowe.

2.2.4. Akty zawierzenia

Różnego rodzaju akty indywidualnego i społecznego oddania, ofiarowania, za­wierzenia Matce Bożej stanowią już od lat jakby narodowe proprium polskiej poboż­ności maryjnej[196]. Przywołane na wstępie słowa ks. Siudego ukazują zasadność zajęcia się tym przejawem maryjnej pobożności. Ta „polska droga maryj­na" biegnie poprzez całe stulecia, poczynając od „jezuickiej trójcy", czyli: Drużbickiego[197], Chometowskiego[198] i Fenickiego[199], poprzez Honorata Koźmińskiego[200], św. Maksymiliana Marię Kolbego[201], Prymasa Wyszyńskiego[202], aż do Jana Pawła II[203].

Posługujemy się zbiorczym terminem „zawierzenie", w którym według o. Łukaszuka zawierają się inne sformułowania, jak np.: „poświęcenie" czy „oddanie"[204].

Wśród współczesnych aktów zawierzenia o charakterze społecznym trzeba wymienić dwa: „Jasnogórski Akt Oddania Maryi w niewolę miłości za wolność Kościoła w Polsce i w świecie" (3 V 1966 r.) oraz akt zawierzenia: „Modlitwa Kościoła w Polsce, w której zawierza Maryi swoją misję w nowej sytuacji dziejowej" (26 VIII 1993 r.)[205]. Jeden[206] i drugi[207] stał się przedmiotem teologicznych analiz. Były i inne akcje oddaniowe o charakterze ogólnopolskim, np.: w jedności z Ojcem Świętym Pawłem VI powierzenie Maryi Matce Kościoła chrześcijaństwa i współczesnego świata (1976 r.), czy akt oddania parafii w macierzyńską niewolę Maryi, Matce Kościoła - za wolność Kościoła (1978 r.).

Znane są również akty zawierzenia kościołów lokalnych (np. 25 III 1993 r.). Teologicznej ich analizy podjął się bp Julian Wojtkowski[208]. Warto przywołać niektóre wnioski ks. Biskupa[209]:
   A) Teologia zawierzenia jest trynitarna i chrystologiczna. Maryja prowadzi do Chrystusa (Lublin), do Boga w Trójcy Jedynego (Wrocław, Częstochowa, Ełk).
   B) Mariologia zawierzeń jest biblijna (Pelplin, Ełk), dziejowo-zbawcza (Wrocław, Częstochowa, Lublin), tradycyjna. We wszystkich oddaniach razem wziętych pierwsze miejsce (83%) zajmuje Maryja jako Pośredniczka, którą należy wzywać, a której wyobrażeniem jest DEISIS. Drugie miejsce (9%) zajmuje Maryja jako Bogarodzica, którą należy czcić, a której wyobrażeniem jest THEOTOKOS. Trzecie miejsce (6%) zajmuje Maryja jako Święta, którą należy naśladować, a której wyobrażeniem jest HODEGETRIA. Czwarte miejsce (2%) zajmuje Maryja jako Dziewica, którą trzeba miłować, a której wyobrażeniem jest ELEOUSA.
   C) Przewaga wzywania nad naśladowaniem jest cechą mariologii chrystotypicznej. Mariologia posoborowa w Kościele powszechnym jest eklezjotypiczna, kładzie nacisk na naśladowanie Maryi.
Spotykamy się również z praktykami prywatnego zawierzania się Matce Bożej tak w wymiarze osobistym, jak i wspólnotowym. Można je znaleźć w różnych modlitewnikach i statutach stowarzyszeń maryjnych[210].

Z przytoczonych wyżej krótkich anonsów wynika, że teologiczna analiza tekstów nabożeństw i praktyk pobożności maryjnej wydaje się być zajęciem potrzebnym i naukowo twórczym.

3. Przepowiadanie maryjne

Niezmiernie ważną dziedziną w badanym przedmiocie jest tzw. przepowiadanie maryjne. Tą zbiorową nazwą obejmujemy kaznodziejstwo, jak również katechizację. Badanie tych dwóch niezmiernie ważnych dziedzin życia Kościoła jest bardzo istotne dla poruszanego tematu. Dlaczego? Dlatego, że jest ono z jednej strony wyrazem specyfiki maryjnego myślenia dla danego czasu, czy terytorium (i tu można pytać o recepcję wskazań Kościoła). Z drugiej strony przepowiadanie maryjne modeluje maryjne myślenie ludu Bożego, gdyż jak wiemy „wiara rodzi się ze słuchania".

3.1. Kaznodziejstwo

Formą przepowiadania maryjnego, z którą najczęściej spotka się wierny w Kościele, jest kaznodziejstwo (pomijamy zróżnicowanie form kaznodziejskiego przepowiadania).

3.1.1. Publikacje z dziedziny teorii kaznodziejstwa

Na jego kształt niewątpliwie ma wpływ teoretyczne przygotowanie w seminarium i późniejsze samokształcenie. Tu ogromną rolę odgrywają publikacje z dziedziny teorii kaznodziejstwa. Polska homiletyka może poszczycić się pewną liczbą publikacji na temat głoszenia kazań maryjnych. Z autorów na szczególną uwagę zasługują T. Lewandowski[211], E. Staniek[212], K. Panuś[213] i W. Życiński[214], J. Twardy[215] (poprzednie przypisy podaję za tym ostatnim[216]). Wydaje się, że publikacja tego ostatniego jest chyba jedynym (tak szerokim) tego typu opracowaniem w literaturze polskiej (warto zwrócić uwagę na propozycję te­matów kazań maryjnych)[217].

3.1.2. Pomoce kaznodziejskie

Wartymi przebadania są pomoce kaznodziejskie w sensie ścisłym (w sensie szerszym praktycznie wszystko może być pomocą kaznodziejską), w których zawarte są gotowe propozycje maryjnych kazań. Możemy je znaleźć w specjalistycznych czasopismach: Biblioteka Kaznodziejska (Poznań), Materiały Homiletyczne (Kra­ków), Współczesna Ambona (Kielce); jak również zbiorach książkowych, których ostatnio coraz więcej na polskim księgarskim rynku[218].

Jeśli chodzi o metodę badań, można skorzystać z pracy doktorskiej ks. Lewandowskiego[219], który poddał analizie 1149 kazań maryjnych z lat 1965-1980, pod kątem recepcji mariologii Soboru Watykańskiego II. W tym miejscu warto przywołać odpowiedni fragment opracowania ks. Lewandowskiego: Autorzy kazań podkreślają powiązanie kultu Chrystusa i Maryi, wskazując na jego chrystocentryczny wymiar. Nie da się bowiem oddzielić tych rzeczywis­tości, jak nie można oddzielić Maryi od Chrystusa w dziele zbawienia świata. Kult Maryi nie rywalizuje z Chrystusową chwałą, a właściwie ujęty staje się inspiracją i pomocą w kierunku „rechrystianizacji społeczeństw". Nie można bowiem czcić Maryi w oderwaniu od Chrystusa; wszystko, co Ona posiada, Jemu przecież zawdzięcza jako Boże stworzenie, powołane do tak wielkich zadań. Chrystocentryczność kultu maryjnego jawi się w ożywionym życiu sak­ramentalnym, dokonującym się w sanktuariach maryjnych. Kult Matki Bożej nie jest wartością samą w sobie, lecz prowadzi konsekwentnie do zjednoczenia z Chrystusem. Oddając cześć Maryi, nie pomniejsza się Jej Syna, lecz pełniej korzysta z darów odkupienia. Nabożeństwo do Matki Bożej o tyle będzie miało więc sens, o ile będzie zbliżać ostatecznie człowieka do Boga[220].

Można, a nawet trzeba skorzystać z pracy magisterskiej E. Adamiak, treściowo najbardziej zbliżonej do tematu poszukiwań[221]. W swojej pracy poddaje analizie kazania „Biblioteki Kaznodziejskiej" z lat 1975-1986, konfrontując je z chrystologiczną zasadą odnowy kultu maryjnego.

Dokonując analiz, warto również zwrócić uwagę na podstawowe „grzechy przepowiadania maryjnego". Sformułowanie zaczerpnięte od o. prof. Napiórkowskiego, który na sympozjum mariologicznym w Przemyślu przedstawił referat na ten temat[222].

3.2. Katechizacja

Drugą formą maryjnego przepowiadania, na którą trzeba koniecznie zwrócić uwagę, jest katechizacja. Pod tą nazwą rozumiemy tzw. „katechezę szkolną", pomijając inne rodzaje, np. katechezę neokatechumenalną, czy katechezy dorosłych.

3.2.1. Teoria i wskazania Kościoła

Podobnie jak w przypadku kaznodziejstwa warto rozpocząć penetrację tematu od publikacji z teorii katechezy. Oczywiście interesuje nas aspekt maryjny tej dziedziny eklezjalnego przepowiadania. Wydana niedawno bibliografia katechetyczna za lata 1945-1995 podaje w osobnym punkcie[223] podstawowe pozycje związane z obecnością Maryi w katechezie. Podobnie rzecz ma się z bibliografią za lata 1996-2000[224]. Na potrzeby realizacji niniejszego programu warto uwzględnić dane zawarte w przypisie[225].

Wśród katechetycznych pomocy praktycznych należy wymienić również propozycje katechez (konspektów) zamieszczanych w specjalistycznych czasopismach katechetycznych. W Polsce mamy kilka znaczących tytułów: „Katecheta", „Formacja katechetów", „Biuletyn katechetyczny", „Horyzonty wiary", „Głos Katechety".

Katecheza w naszym kraju w ostatnim czasie podlega procesowi przemian. Otrzymała ona nowe impulsy w postaci kilku bardzo ważnych dokumentów. Na pierwszym miejscu trzeba wymienić Dyrektorium ogólne o katechizacji[226], które zostało przygotowane przez Kongregację ds. Duchowieństwa i zatwierdzone 15 VIII 1997 r. przez Jana Pawła II. Dokument ten ukazuje, jak katecheza łączy się z Objawieniem Bożym i jego aktualnym przekazywaniem w ramach prowadzonej współcześnie ewangelizacji. Na tym tle określa naturę katechezy oraz normy i kryteria przedstawiania orędzia ewangelicznego. Dyrektorium wskazuje na Katechizm Kościoła Katolickiego jako podstawowy tekst dla przedstawiania wiary oraz dla opracowywania katechizmów lokalnych.

W interesującej nas kwestii warto zwrócić uwagę na treści dokumentu, które mówią o chrystocentrycznym ukierunkowaniu katechezy[227] oraz wątkach maryjnych[228]. Bardzo znamienny jest punkt zatytułowany „Katecheza w relacji do religijności ludowej". Dla naszych poszukiwań ten fragment jest merytorycznie bardzo ważny. Dokument zauważa, że cześć dla Matki Bożej przybrała różnorodne formy, uzależnione od czasu, miejsca, tradycji kulturowej. Te formy, poddane wpływom czasów, potrzebują odnowionej katechezy. Właściwie ustawiona katecheza pozwoli zastąpić w wyrazach pobożności maryjnej elementy przemijające, a elementy stałe dowartościować, oraz co jest warte podkreślenia, pozwoli włączyć treści doktrynalne, do których doszła refleksja teologiczna, a które zostały zaproponowane w nauczaniu Kościoła. Tak rozumiana katecheza jest niezwykle potrzebna. Dalej dokument postuluje, wyraźnie opierając się na Marialis cultus (24-25. 29), aby katecheza wyraziła wymiar trynitarny, chrystologiczny i eklezjalny, które należą do istoty mariologii. Ponadto, dokonując weryfikacji lub tworząc praktyki pobożności maryjnej, należy uwzględnić ukierunkowanie biblijne, liturgiczne, ekumeniczne i antropologiczne[229].

Dyrektorium ogólne o katechizacji, jak sama nazwa wskazuje, ma charakter ogólny dotyczący całego Kościoła. Odpowiedzią na ten dokument i konkretyzacją, uwzględniającą polską specyfikę katechezy jest Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce[230]. Dokument Konferencji Episkopatu Polski z 2001 r. zawiera normy, wytyczne i sugestie dla pracy katechetycznej w całej Polsce, zgodnie ze wskazaniami Dyrektorium ogólnego, przenosząc na teren naszego kraju zasady i propozycje tam zawarte. Możemy za bpem Nyczem powiedzieć, że polskie Dyrektorium nie powtarza tych części 'Dyrektorium' ogólnego, które są ważne dla wszystkich i dla wszystkich obowiązujące. Natomiast zatrzymuje się na tych elementach katechezy, które domagają się uszczegółowienia w stosunku do wskazań dokumentu rzymskiego oraz uwzględnia te specyficzne problemy katechezy w Polsce, które nie mogły znaleźć rozwiązania w Dyrektorium ogólnym[231]. Dyrektorium krajowe stanowi podstawę do opracowania programu katechizacji i podręczników. W Dyrektorium są bowiem zawarte założenia teologiczno-katechetyczne, dydaktyczno-wychowawcze oraz strukturalno-organizacyjne dla opracowywanych programów[232]. Nas w szczególny sposób interesują te pierwsze (teologiczno-katechetyczne). Tutaj trzeba zauważyć postulowany chrystocentryzm katechezy[233].

Jeden z punktów poświęcony jest wprost problematyce maryjnej w polskiej katechezie: Tajemnicę Maryi ujmuje posoborowa teologia w kontekście ta­jemnicy Chrystusa i Kościoła. Maryja, Królowa Polski, jest główną Pa­tronką naszej Ojczyzny. Jej opiece zawdzięczają nasi przodkowie zwycię­stwo i pomyślność. Dlatego też wymiar maryjny katechezy polskiej wydaje się być czymś naturalnym. Mariologia winna przenikać całe nauczanie kościelne, ponieważ Maryja jest Tą, która pierwsza uwierzyła, jest też Matką Kościoła i wszystkich chrześcijan. Stąd należy Maryję ukazywać jako Matkę życia, Matkę ubogich, Matkę Kościoła domowego, Pannę czy­stą, jako Tę, która dobrze skorzystała ze swojej wolności. Duchowość maryjna winna budować mocne fundamenty pod 'chrześcijaństwo dni powszednich'. Katecheza winna zachęcać do uczestnictwa w liturgii i nabożeństwach stanowiących kult maryjny. Chodzi tu zwłaszcza o święta maryjne, jak również miesiące poświęcone szczególnej czci Maryi: maj i październik. Nabożeństwa te, gromadzące znaczną liczbę wiernych, są szansą na katechizowanie ludzi w różnym wieku, także dorosłych. Należy również dołożyć starań, aby kult i pobożność maryjna były właściwie sprawowane i rozumiane. Katecheza winna przyczyniać się do tego, by nie przyjmowały form niewłaściwych, lecz opierały się na zdrowej nauce chrześcijańskiej[234].

W tymże samym roku 2001 Konferencja Episkopatu Polski ogłosiła drugi ważny dokument: Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce[235], który jest dokumentem komplementarnym do omawianego wyżej. Razem wzięte stanowią normatywne i organizacyjne ramy, według których ma się kształtować i rozwijać katecheza w naszym kraju. Adresatami dokumentu są przede wszystkim twórcy programów nauczania religii, które będą konkretyzować znajdujące się tutaj założenia[236]. Założenia te wyrażone są przez podanie celów katechetycznych, które określają czemu ma służyć nauczanie i wychowa­nie religijne na terenie szkoły; zadań nauki religii, czyli działań zmierzających do realizacji celów katechetycznych przez nauczyciela i przedmiot (materiały, podręczniki, inne pomoce naukowe); treści, które określają niezbędne informacje, jakie winien zawierać program nauki religii, aby zrealizować cele katechetyczne oraz zadania nauki religii; oraz osiągnięcia, które opisują wiadomości i umiejętności ucznia. Określenie osiągnięć wiąże się ze standaryzacją oceniania[237].

Tak wyrażone założenia są bardzo ogólne, będą konkretyzowane w programach i dalej w podręcznikach. Trudno na tym etapie szukać katechetycznych treści maryjnych, gdyż te zawierają się w ogólnie sformułowanych blokach tematycznych. Jednak już na tym poziomie Podstawa akcentuje pewne sprawy: Na poziomie nauczania klas 1-3 w zadaniach nauki religii dokument wymaga m.in.: Zapoznać z wybranymi wydarzeniami z historii zbawienia, co ukonkretnia podpunktami, z których jeden brzmi: „Maryja Matką Chrystusa i naszą"[238]. Na tymże samym poziomie nauczania wśród treści pojawia się blok tematyczny: „Maryja, Matka Jezusa i nasza, wzorem rozmodlenia[239]. Natomiast na poziomie nauczania szkół ponadgimnazjalnych w treściach sugeruje się blok: „Maryja jako «Służebnica Pańska»"[240].

3.2.2. Program (y) nauczania religii

Na podstawie Dyrektorium oraz Podstawy programowej tworzone są programy nauczania. Większość diecezji w Polsce przyjęła Program nauczania religii[241] zatwierdzony przez Komisję Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski w Radomiu w dniu 20 IX 2001 r. Zatytułowany jest: „Życiem odpowiadamy na wezwanie Boże". Program uszczegóławia założenia Podstawy programowej, podobnie jak tam - nie podaje konkretnych tematów, ale pewne działy tematyczne. W poniższej tabelce przedstawiamy dla pewnej ilustracji treści maryjne w poszczególnych działach, zaakcentowane wprost w dokumencie (pomijamy ukryte treści maryjne, które na pewno są implicite zawarte w proponowanych niektórych działach, np. dotyczących roku liturgicznego: Adwent, Boże Narodzenie; życia Chrystusa, tajemnicy wcielenia, itd.).

3.2.3. Podręczniki i katechizmy

Trzeba zauważyć, że program podaje treść w pewnych blokach. Dopiero podręczniki metodyczne i odpowiadające im katechizmy dla uczniów realizują program, uszczegóławiając i rozbijając program na konkretne tematy. Do jednego programu może być wiele podręczników, gdzie podejmowane są różne próby realizacji nakreślonych programów.

Dokładny wykaz wielu programów i odpowiadających im podręczników możemy znaleźć na stronie internetowej Komisji Episkopatu ds. Wychowania[266]. Dla pewnej ilustracji przedstawimy w przypisach, na podstawie danych zawarty na wspomnianej stronie internetowej, wykaz podręczników realizujących ogólnopolski program przedstawiony wyżej, dla szkoły podstawowej[267], gimnazjum[268], liceum i technikum[269], i szkoły zawodowej[270], pomijając inne podręczniki realizujące program ogólnopolski  dla dzieci przedszkolnych i szkół specjalnych, oraz programy autorskie.

Myślę, że to zestawienie podręczników ilustruje, jak bogate jest to źródło (naliczyłem 39 pozycji), zachęcające, aby z niego czerpać pełnymi garściami. Ustawiając metodologicznie sprawę, należałby teraz wymienić katechizmy dla uczniów, jednak czujemy się zwolnieni z tego obowiązku, gdyż tytuły katechizmów odpowiadają tytułom podręczników metodycznych. Pominiemy zatem ich wyliczenie. Oczywiście teologiczna analiza katechizmów jest również bardzo ważna, chociaż innych treści niż w podręczniku nie należy się spodziewać, jednak sposób prezentacji treści, rozłożenie akcentów (w katechizmie podaje się to, co najistotniejsze) itd. dla badającego mogą się okazać bardzo twórcze.

Poświęciłem przepowiadaniu maryjnemu trochę więcej uwagi, a to z tego względu, że jest to szczególny przedmiot badań, gdyż w nim jak w soczewce skupia się myślenie mariologiczno-maryjne danego czasu i okresu. Myślę, że rozeznanie recepcji chrystologicznej zasadny odnowy kultu maryjnego w polskim kulcie maryjnym poprzez pryzmat maryjnego kaznodziejstwa i katechizacji wydaje się być drogą bardzo właściwą, a diagnoza postawiona tą metodą wydaje się być bardzo bliska prawdy.

4. Struktury duszpasterskie modelujące kult maryjny

Kult maryjny podlega ciągłym przekształceniom. Podlega prawom rozwoju. Na ten rozwój mają wpływ różne czynniki. Niewątpliwie jednym z istotnych jest duszpasterstwo. Ono przekłada na język praktyki wskazania ogólne (teologiczne, prawne, liturgiczne itd.) Kościoła powszechnego odnośnie do interesującej nas materii, dostosowując je do aktualnego czasu i miejsca. Myślę, że warto zwrócić uwagę na struktury, podmioty duszpasterskie modelujące kult maryjny, oczywiście nie wszystkie, ale - moim zdaniem - bardzo ważne dla kształtowania w Polsce czci Matki naszego Pana. Wymieńmy tu: synody, obrady Episkopatu Polski, sanktuaria maryjne, formy życia konsekrowanego oraz bractwa, stowarzyszenia i ruchy maryjne.

4.1. Synody

Na pierwszym miejscu wśród struktur modelujących kult maryjny należy wymienić synody, czyli zgromadzenie chrześcijan pod przewodnictwem biskupa, w celu omówienia spraw związanych z nauką Kościoła i jego życiem[271]. Synody ogólnie dzielimy na plenarne (dla całego kraju) [272] i prowincjonalne (dla metropolii, po soborze odbył się tylko jeden synod prowincjonalny metropolii krakowskiej)[273] oraz diecezjalne (dla diecezji)[274]. Synody uwieńczane są promulgacją oraz opublikowaniem obszernych z reguły uchwał synodalnych, które mogą stanowić bardzo cenne źródło teologicznych poszukiwań.

W latach 1991-1999 trwał II Polski Synod Plenarny. Materialnym owocem prac synodalnych było wydanie 14 dokumentów[275], z których ostatni jest zatytułowany „Maryja w tajemnicy Chrystusa i Kościoła"[276]. Przebadanie tego dokumentu pod kątem chrystologicznego wymiaru nauki maryjnej wydaje się być wysoce uzasadnione i dla podjętego tematu merytorycznie ważne. Na sympozjom mariologicznym w Gietrzwałdzie dokument ten stał się przedmiotem refleksji ks. Teofila Siudego[277]. W swoim wystąpieniu zreferował treści dokumentu, sprowadzając je do trzech zasadniczych przesłań: ikonicznego[278] (synodalny obraz Maryi - odkupiona, zaangażowana w historiozbawczą służbę, pozostająca w macierzyńskiej relacji do Kościoła), formacyjnego[279][280] (dowartościować pobożność ludową i liturgię, w przepowiadaniu stosować hierarchię prawd, nie przeciwstawiać dobroci Matki Najświętszej surowości i sprawiedliwości Boga, właściwie ukazywać pośrednictwo Maryi). Bezsprzecznie można solidaryzować się ze zdaniem Autora wyrażonym w zakończeniu opracowania, gdzie podkreślił, że maryjne przesłanie II Polskiego Synodu Plenarnego oczekuje na pełną recepcję ze strony Kościoła w Polsce[281]. (idea naśladowania) oraz kultowego

Bardzo cennym źródłem są statuty synodów diecezjalnych. Synod diecezjalny[282] jest oficjalnym zgromadzeniem wybranych wiernych, duchownych i świeckich, zwołanych przez biskupa danego Kościoła partykularnego, w celu poszukiwania, razem z Pasterzem diecezji, ścieżek, którymi dany Kościół partykularny winien podążać, aby być wiernym swemu Panu w konkretnych okolicznościach życia[283]. Możemy powiedzieć, że synod diecezjalny staje się narzędziem odnowy Kościołów partykularnych[284].

Kult maryjny jest ważnym wymiarem życia Kościoła partykularnego. Uchwały synodalne mają charakter normatywny. Domniemywamy więc, że statuty synodalne również normują i ten obszar jego życia. Stąd warto przypatrzeć się statutom synodów odbywanych w diecezjach.

Biskup Walenty Wójcik przebadał kult maryjny w posoborowych synodach polskich w latach 1965-1990[285], gdzie zauważył zróżnicowanie tekstów dotyczących kultu maryjnego, tak pod względem budowy, rozmiarów i lokalizacji w całości dokumentów[286]. Znajdujemy w nich pojedyncze zdania[287], rozdziały[288], a nawet osobne dokumenty maryjne[289], jak np. Dokument Synodu Archidiecezji Krakowskiej (1979 r.): „Matka Boża w życiu archidiecezji krakowskiej"[290]. Metoda badawcza zastosowana przez ks. Biskupa może być przekalkowana na potrzeby niniejszego projektu badawczego.

Jako źródło w tej materii bierzemy pod uwagę statuty tzw. synodów pokodeksowych, czyli odbywanych po ogłoszeniu nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego (1983 r.), gdyż nowa norma powszechna skutkuje potrzebą dostosowywania do niej prawa diecezjalnego. W tym okresie odbyło się przeszło 21 synodów diecezjalnych, których materialnym owocem są wydane statuty[291].

4.2. Episkopat - listy pasterskie

Kolejną strukturą, na którą warto zwrócić uwagę jest Episkopat Polski. Jedną z ważniejszych form jego pracy są obrady na konferencjach plenarnych. Osiągnięcia obrad komunikowane są wiernym za pomocą tzw. listów pasterskich. Episkopat wydaje również i inne dokumenty.

Wydawnictwo Michalineum zaoferowało nam dwutomowy zbiór listów pasterskich Episkopatu Polski za ostatnie pół wieku[292]. Razem przeszło 2500 stron tekstów. Już pobieżna analiza tego źródła pokazuje, że materiału do przemyśleń znajdziemy tam bardzo wiele. Gdyby przyjąć dolną granicę okresu na 1974 r., czyli czas wydania Marialis cultus, to na ok. 270 dokumentów (niekoniecznie listów zob. aneks) znajdujemy ok. 50 dokumentów, które już w samym tytule sugerują, że dotyczą wprost treści maryjnych (pomijamy inne, jak np. Listy na uroczystość Świętej Rodziny, Adwent itd.). Już pobieżna lektura tytułów pokazuje specyfikę nauczania polskich biskupów. Nietrudno zauważyć, że dominuje tematyka jasnogórska[293] (ok. 17 dokumentów wprost), następnie tematyka związana z aktami oddania i zawierzenia[294] (ok. 14 dok.), w dalszej kolejności trzeba wymienić listy z okazji uroczystości NMP Królowej Polski[295], peregrynacji Jasnogórskiego obrazu[296] i figury Matki Bożej Fatimskiej[297], święta patronalnego Pomocników Matki Kościoła[298]. Na szczególną uwagę zasługują listy kierowane z okazji różnych mariologicznych inicjatyw Kościoła. Tu na pierwszym miejscu trzeba wymienić komunikat z okazji wydania Marialis cultus[299], ogłoszenia i zakończenia Roku Maryjnego[300] i odbywanych kongresów mariologicznych[301]. Studiując tylko same tytuły listów pasterskich widzimy, jak w dokumentach tych odbija się kairos Kościoła w Polsce.

4.3. Sanktuaria

Niewątpliwie fenomenem polskiego katolicyzmu jest wielka liczba sanktuariów maryjnych[302], w których lud Boży oddaje na różne sposoby cześć obrazom Bogurodzicy. Kiedyś w Internecie znalazłem dokładny spis sanktuariów maryjnych[303], z uwzględnieniem poszczególnych diecezji oraz wyszczególnieniem rodzaju świętego wizerunku: koronowany lub nie. Policzyłem, że według tego zestawienia w Polsce jest 185 sanktuariów z obrazem koronowanym oraz 385 z obrazem niekoronowanym. Ta liczba świadczy sama za siebie. Sanktuaria to jedne z ważniejszych podmiotów kształtowania zdrowego kultu maryjnego[304].

W tym względzie artykuł „Znaczenie sanktuarium maryjnego dla pobożności ludowej"[305], autorstwa ks. Janusza Kumali zasługuje na szczególną uwagę. Dyrektor Centrum Formacji Maryjnej „Salvatoris Mater" ukazuje właściwe kształtowanie pobożności ludowej jako ważne zadanie sanktuarium maryjnego. Pobożność ta jest często mieszaniną elementów wartościowych i im przeciwnych. Sztuka polega na tym, aby te pozytywne przyjąć, rozwinąć, umocnić, dowartościować, a negatywne zmieniać, nigdy nie zapominając, aby podjęte działania nie były niszczeniem pobożności, ale jej ubogacaniem i pogłębianiem[306]. Sanktuarium ma stwarzać przestrzeń dla zdrowych form pobożności ludowej, a zarazem sprzyjać oczyszczaniu tych, które uległy deformacji[307]. W oddziaływaniu sanktuarium Autor zwraca uwagę na dwa obszary, które potrzebują szczególnej troski duszpasterzy: kształtowanie właściwego obrazu Boga[308] oraz właściwego rozumienia tajemnicy zbawienia[309]. Co do pierwszego należy bardziej uwypuklić teocentryzm sanktuarium maryjnego (bardziej biblijne oblicze Boga), jego pneumatologiczny profil oraz chrystocentryzm; co do drugiego - zwracać uwagę pielgrzymom, że zbawienie jest łaską i dotyczy bardziej sfery ducha, życia wiecznego, niż sfery ciała i życia doczesnego.

Kierując się tymi wskazaniami, można podjąć próbę przebadania zagadnienia: jak sanktuaria kształtują chrystocentryczny nurt kultu maryjnego? Lub inaczej: jak w sanktuariach realizowana jest chrystologiczna zasada odnowy kultu maryjnego? Pod uwagę można wziąć statuty sanktuariów, duszpasterskie programy, prowadzone duszpasterstwo (program dnia, proponowane nabożeństwa czy inne inicjatywy, jak np. wydawnictwa, sympozja, itp.).

4.4. Formy życia konsekrowanego

Osoby konsekrowane to te, które poprzez profesję, czyli śluby składane publicznie wobec przedstawicieli Kościoła, zobowiązują się do praktykowania w życiu rad ewangelicznych: ubóstwa, czystości i posłuszeństwa, które realizowane są na różne sposoby we wspólnotach życia konsekrowanego. Posynodalna adhortacja apostolska Vita consecrata wyróżnia następujące formy życia konsekrowanego: instytuty zakonne oddane całkowicie kontemplacji, instytuty zakonne oddane dziełom apostolskim, tzw. czynne, instytuty świeckie, stowarzyszenia życia apostolskiego oraz stan dziewic, pustelników i wdów poświeconych Bogu[310]. Każda z tych form ma swoją specyfikę, swój charyzmat, swoją duchowość. W wielu z nich rys maryjny jest szczególnie mocno zaznaczony (konstytucje, reguły itd.). Fenomen ten może być również poddany refleksji naukowej.

Katolicka Agencja Informacyjna wyposażyła nas w bardzo przydatne intrumentum laboris w tej sprawie. Ukazał się mianowicie Leksykon zakonów w Polsce[311], w którym możemy znaleźć podstawowe, syntetyczne dane na temat wspólnot życia konsekrowanego w Polsce. Znajdujemy tam również zasadniczą literaturę. Publikacja ta to przewodnik, który bardzo ułatwia rozpoczęcie badań w tym zakresie po źródłach i literaturze przedmiotu[312].

4.5. Ruchy maryjne, stowarzyszenia, bractwa, III zakony

W Kościele polskim od wieków rozwijały się różnorodne bractwa, wspólnoty, ruchy, sodalicje, towarzystwa i stowarzyszenia. Odgrywały oneważną rolę zarówno formacyjną, społeczną, jak i patriotyczną. Po Soborze Watykańskim II, w ramach odnowy Kościoła, nastąpił bardzo dynamiczny rozwój ruchów i stowarzyszeń. Z jednej strony powstały nowe, a z drugiej odrodziły się już istniejące. Dziś w Polsce działa ponad 150 większych ru­chów i stowarzyszeń oraz bardzo dużo mniej­szych, które swym zasięgiem obejmują parafię lub diecezję. Według badań socjologicznych prowadzonych w 1997 r. ponad 4% Polaków de­klaruje się jako uczestnicy ruchów i stowarzy­szeń katolickich. Aktualnie liczbę uczestniczą­cych można szacować na ponad 1,5 mln osób. Podczas ostatnich 10 lat wzrosła ona ponad 2,5-krotnie[313].

Wiele z nich ma wyraźnie maryjny charakter, wymieńmy tylko niektóre: Żywy różaniec, OAZA, Rycerstwo Niepokalanej, Legion Maryi, Arcybractwo Straży Honorowej Niepokalanego Serca Maryi, Bractwo Szkaplerza Świętego, Focolari, Sodalicja Mariańska, Pomocnicy Niepokalanej Matki Kościoła. Dokumenty i publikacje tych grup czekają na wnikliwą analizę i pogłębioną refleksję teologiczną[314].

W tej dziedzinie mamy analogiczny leksykon jak prezentowany wyżej[315]. Wspólne dzieło Ogólnopolskiej Rady Ruchów Katolickich oraz Katolickiej Agencji Informacyjnej pod redakcją Aliny Petrowej-Wasilewicz można zasadnie uważać za najobszerniejszy opis ru­chów i stowarzyszeń katolickich, jaki do tej pory wydano w Polsce[316]. Oczywiście przy tej liczbie wspólnot, które prezentuje, nie jest on wy­czerpujący, ani nie przedstawia całego bogactwa fenomenu ruchów działających w Polsce, jednak daje całościowy wgląd w problematykę, orientuje w zasadniczych kwestiach (historia wspólnoty, informacje o założycielach, opis duchowości, formacji, struktur), często podaje najważniejsze źródła (w tym publikacje wydawane przez dane wspólnoty) oraz zamieszcza dane teleadresowe, ułatwiające nawiązanie kontaktów z odpowiedzialnymi za ruchy. Dodatkową zaletą Leksykonu jest to, że treść prezentacji oparta została na odpowiedziach ankietowych udzielonych przez przełożonych i liderów ruchów i stowarzyszeń[317].

5. Struktury naukowe modelujące kult maryjny

Kolejnym faktorem modelującym kult maryjny są wszelkie środowiska naukowe, które w sposób usystematyzowany prowadzą teologiczną refleksję nad maryjnymi prawdami wiary, samym zjawiskiem kultu maryjnego i jego treścią (od strony opisu i propozycji), zajmują się popularyzacją działu teologii traktującego o Matce Pana. Wśród licznych wymieńmy niektóre.

5.1. Wydziały teologii wyższych uczelni

Niewątpliwie od strony naukowej pierwsze miejsce w modelowaniu kultu maryjnego należy przyznać wyższym uczelniom[318]. Warto w interesującej nas materii przyjrzeć się wykładom, programom badań, tytułom realizowanych prac naukowych[319], organizowanym sympozjom, publikacjom i innym działaniom podejmowanym na wydziałach teologii, w zwłaszcza w katedrach mariologii i liturgiki.

5.2. Polskie Towarzystwo Mariologiczne

Ważną strukturą modelującą kult maryjny w Polsce jest Polskie Towarzystwo Mariologiczne, powołane uchwałą 298 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski obradującej w dniach 10-11 III 1999 roku w Warszawie. Dekret erekcyjny Towarzystwa wraz z zatwierdzeniem jego Statutów wydał 15 III 1999 r. kardynał Józef Glemp.

Statutowe cele Towarzystwa to: działalność naukowa na rzecz rozwoju mariologii; popularyzacja wiedzy mariologicznej; działalność na rzecz należytego kształtowania duchowości i kultu maryjnego[320]. Cele te Towarzystwo realizuje przez organizowanie kongresów i sympozjów krajowych i międzynarodowych; organizowanie spotkań studyjnych i formacyjnych; działalność wydawniczą[321].

Polskie Towarzystwo Mariologiczne zorganizowało dotychczas samodzielnie bądź w kooperacji 5 ogólnopolskich Sympozjów Mariologicznych: w Częstochowie 6-8 IX 1999 r. na temat: „Trójca Święta a Maryja"; w Niepokalanowie 27-28 X 2000 r. na temat: „Mariologia na przełomie wieków"; w Licheniu 26-27 X 2001 r na temat: „Przez Jezusa do Maryi"; w Gietrzwałdzie 13-15 IX 2002 r. na temat: „Maryjne orędzie z Gietrzwałdu" (wraz z Zakładem Teologii  Dogmatycznej i Fundamentalnej Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie i kustosza sanktuarium); w Krakowie 24-25 IV 2003 r. na temat: „Odkrywanie różańca" (wraz z Katedrą Mariologii Wydziału Teologicznego PAT).

Zgodnie ze statutem Towarzystwo prowadzi działalność wydawniczą. Nakładem Towarzystwa w ramach serii wydawniczej „Biblioteki Mariologicznej" ukazało się 6 książek - materiałów sympozjalnych[322].

5.3. Centrum Formacji Maryjnej „Salvatoris Mater"

Na mapie polskich ośrodków, mających wpływ na kształt kultu maryjnego w naszym kraju, nie można pominąć Centrum Formacji Maryjnej „Salvatoris Mater" w Licheniu. To apostolskie dzieło domu zakonnego Zgromadzenia Księży Marianów, według statutu[323] jako cel stawia sobie formację marianów, duchowieństwa i wiernych zmierzającą do ukształtowa­nia w nich zgodnej z duchem Ewangelii i nauczaniem Kościoła pobożności maryjnej[324]; szerzenie wśród wiernych kultury maryjnej, czyli stylu życia inspirowanego oso­bą Maryi, Matki Pana, która jest naszą siostrą i nauczycielką w piel­grzymowaniu wiary[325]; oraz w miarę możliwości podejmowanie badań naukowych pogłębiających, wzbogacających, rozwijających, przyswajających i popularyzujących teo­logię maryjną[326].

W tym miejscu mówimy o strukturach naukowych, więc zasadniczo interesuje nas ten ostatni rodzaj działalności, który Centrum realizuje poprzez inspirowanie i organizowanie sympozjów, seminariów, sesji naukowych i kursów specjalistycznych o tematyce maryjno-mariologicznej; inspirowanie i promowanie badań naukowych, szczególnie w zakresie ludowej pobożności maryjnej; stworzenie specjalistycznej biblioteki maryjnej[327].

Centrum wydaje kwartalnik mariologiczny „Salvatoris Mater", pierwsze w Polsce prawdziwie specjalistyczne czasopismo mariologiczne. Każdy numer ma temat przewodni, wokół którego skoncentrowane są zamieszczane w periodyku studia. Dzięki czasopismu możemy zaznajomić się z dorobkiem wybitnych teologów w dziedzinie mariologii tak polskich, jak i zagranicznych. Publikowane są również różne ważne dokumenty, informacje. Na szczególną uwagę zasługuje dział zatytułowany „recenzje", w którym zamieszczane teksty mają wybitnie chrystocentryczne ukierunkowanie i uwrażliwienie, a powtarzane jak refren pytanie pojawiające się w recenzjach Danuty Mastalskiej: „a Chrystus gdzie"? urasta do rangi motta metodologicznego prezentowanych ocen.

Centrum organizuje sympozja naukowe[328] oraz podejmuje inne działania, wśród których należy wymieniać: organizowanie rekolekcji, dni skupienia i spotkań o charakterze formacyjnym[329], wydawanie książek i materiałów formacyjnych o tematyce maryjnej[330], promowanie i rozpowszechnianie literatury maryjnej, redagowanie i wydawanie pisma maryjnego o charakterze formacyjno-informacyjnym[331].

***

Formą podsumowania niniejszego przedłożenia niech będzie przywołanie przed oczy schematu całego projektu badawczego: „Maryja w tajemnicy Chrystusa w polskim kulcie maryjnym". Tematyczne zagadnienie można badać w zupełnie innym kluczu. Proponujemy następujący. Może on być stosowany równie dobrze do badań innych aspektów kultu maryjnego w Polsce lub jego samej prezentacji.

1. Liturgia

1.1. Liturgia eucharystyczna

1.1.1. Mszał rzymski

1.1.2. Zbiór Mszy o Najświętszej Maryi Pannie

1.2. Liturgia godzin

1.3. Inne obrzędy liturgiczne

1.3.1. Obrzędy sprawowania sakramentów

1.3.2. Obrzędy konsekracji Dziewic

1.3.3. Obrzędy profesji zakonnej

1.3.4. Obrzędy koronacji wizerunku Najświętszej Maryi Panny

1.3.5 Egzorcyzmy i inne modlitwy błagalne

1.3.6. Obrzędy błogosławieństw

1.3.7. Obrzędy pogrzebu

2. Pobożność ludowa

2.1. Nabożeństwa pobożności ludowej

2.1.1. Anioł Pański

2.1.2. Różaniec

2.1.3. Litanie maryjne

2.1.4. Godzinki

2.1.5 Nowenna do Matki Bożej Nieustającej Pomocy

2.1.6. Apel Jasnogórski

2.1.7. Dróżki kalwaryjskie

2.2. Zewnętrzne praktyki pobożności ludowej

2.2.1. Pieśni maryjne

2.2.2. Pielgrzymki do sanktuariów maryjnych

2.2.3. Peregrynacja Obrazu Częstochowskiego

2.2.4. Akty zawierzenia

3. Przepowiadanie maryjne

3.1. Kaznodziejstwo

3.1.1. Publikacje z dziedziny teorii kaznodziejstwa

3.1.2. Pomoce kaznodziejskie

3.2. Katechizacja

3.2.1. Teoria i wskazania Kościoła

3.2.1.1. Publikacje z dziedziny teorii katechezy

3.2.1.2. Dokumenty Kościoła o katechizacji

3.2.2. Programy nauczania religii

3.2.3. Podręczniki i Katechizmy

4. Struktury duszpasterskie modelujące kult maryjny

4.1. Synody

4.1.1. II Polski Synod Plenarny

4.1.2. Synody diecezjalne

4.2. Episkopat - listy pasterskie

4.3. Sanktuaria

4.4. Formy życia konsekrowanego

4.5. Ruchy maryjne, stowarzyszenia, bractwa, III zakony

5. Struktury naukowe modelujące kult maryjny

5.1. Wydziały teologii wyższych uczelni

5.2. Polskie Towarzystwo Mariologiczne

5.3. Centrum Formacji Maryjnej „Salvatoris Mater"

* Tekst opublikowany w: Recepcja „Marialis cultus" w Polsce, red. J. Kumala MIC, Licheń Stary 2004, ss. 75-148.

[1]  LG 66.

[2]  Zob. S.C. Napiórkowski, Marialis cultus - wielka karta „pobożności maryjnej", w: Nauczycielka i Matka. Adhortacja Pawła VI Marialis cultus na temat rozwoju należycie pojętego kultu maryjnego. Tekst i komentarze, red. tenże, Lublin 1991, 67-80.

[3]  MC 25.

[4]  Zob. T. Wilski, Trynitarna zasada odnowy kultu maryjnego, w: „Błogosławić Mnie będą". Adhortacja Pawła VI „Marialis cultus". Tekst - komentarze - dyskusja, red. S.C. Napiórkowski, Lublin 1990, 83-87; tenże, Trynitarna zasada odnowy kultu maryjnego, w: Nauczycielka i Matka..., 137-166.

[5]  Zob. T.D. Łukaszuk, Chrystologiczna zasada odnowy kultu maryjnego, w: „Błogosławić Mnie będą"..., 89-94; tenże, Chrystologiczna zasada odnowy kultu maryjnego, w: Nauczycielka i Matka..., 167-189.

[6]  Dla porównania zob. publikacje traktujące o polskim kulcie maryjnym: J. Wojtkowski, Kult Matki Bożej w polskim piśmiennictwie do końca XV wieku, Olsztyn 1966; J.J. Kopeć, Bogurodzica w kulturze polskiej XVI wieku, Lublin 1997; Niepokalana. Kult Matki Bożej na ziemiach polskich w XIX wieku, red. B. Pylak, Cz. Krakowiak, Lublin 1988; Przewodniczka. Kult Matki Boskiej w Polsce od Lumen gentium do Redemptoris Mater 1964-1987, Jasna Góra-Częstochowa 1994.

[7]  MC 23.

[8]  Tamże, 1.

[9]  S.C. Napiórkowski, Jak uprawiać teologię, Wrocław 1994, 38.

[10]  Pontificia Academia Mariana Internationalis, La Madre del Signore. Memoria - presenza - speranza. Alcune questioni attuali sulla figura e la missione della b. Vergine Maria, Città del Vaticano 2000; tekst w języku polski: Matka Pana. Pamięć - obecność - nadzieja. Niektóre aktualne zagadnienia dotyczące postaci i misji Najświętszej Dziewicy Maryi, „Salvatoris Mater" 4(2003) nr 3, 311-398 (dalej: Matka Pana i numer).

[11]  Matka Pana, 26-27.

[12]  Tamże, 26.

[13]  Tamże, 27.

[14]  Zob. bardzo interesujący artykuł na ten temat: J. Castellano Cervera, Obecność Maryi w misterium kultu. Natura i znaczenie, „Salvatoris Mater" 4(2002) nr 4, 44-80.

[15]  MC 2-9.

[16]  Tamże, 10-12.

[17]  Tamże, 13

[18]  Tamże, 14.

[19]  Syntetyczne ukazanie zmian w liturgii w odniesieniu do Matki Najświętszej na przestrzeni ostatnich 50 lat prezentuje: B. Kochaniewicz, Matka Boże w posoborowej liturgii, „Salvatoris Mater" 4(2002) nr 1, 157-199.

[20]  G. Bartosik, Przez Ciebie jaśnieje radość. Kult Maryi w liturgiach Wschodu i Zachodu, Niepokalanów 1998, 188-189.

[21]  Z najnowszych opracowań zob.: B. Nadolski, Bóg Ojciec a Maryja w Mszale Rzymskim Pawła VI, „Salvatoris Mater" 1(1999) nr 3, 25-38; J. Miazek, Trójca Święta a Maryja w liturgii rzymskiej, „Salvatoris Mater" 2(2000) nr 3, 113-129; Cz. Krakowiak, Maryja wzorem trynitarnej pobożności chrześcijańskiej, „Salvatoris Mater" 2(2000) nr 3, 130-154.

[22]  G. Bartosik, Przez Ciebie jaśnieje radość..., 189.

[23]  Congregatio pro Cultu Divino, Collecti Missarum de Beata Maria Virgine, I-II, Libreria Editrice Vaticana 1987.

[24]  Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, I - Zbiór Mszy o Najświętszej Maryi Pannie, II - Lekcjonarz do Mszy o Najświętszej Maryi Pannie, Poznań 1998.

[25]  J. Górzyński, Myśli przewodnie „Zbioru Mszy o Najświętszej Maryi Pannie" ze szczególnym odniesieniem do życia konsekrowanego, „Anámnesis" 9(2003) nr 1, 55.

[26]  Idee wiodące prezentuje: J. Górzyński, Myśli przewodnie „Zbioru..., 55-59, a teologiczną ikonę Maryi pisze tekstami Zbioru: B. Kochaniewicz, Matka Boża w posoborowej liturgii Kościoła..., 189-195. Z opracowań bardziej szczegółowych i aspektowych wymieńmy: S. Czerwik, Maryja a Bóg Ojciec w „Zbiorze Mszy o Najświętszej Maryi Pannie", „Salvatoris Mater" 1(1999) nr 3, 39-66; Tenże, Maryja wzorem współdziałania Kościoła z Ojcem, Synem i Duchem Świętym w celebracji Eucharystii według „Zbioru Mszy o Najświętszej Maryi Pannie, „Salvatoris Mater" 2(2000) nr 3, 155-185; J.J. Janicki, Maryja w rzymskiej liturgii okresu paschalnego, „Salvatoris Mater" 4(2002) nr 4, 99-114.

[27]  W. Głowa, Bóg Ojciec a Maryja w homiliach Liturgii Godzin, „Salvatoris Mater" 1(1999) nr 3, 67-80; J. Miazek, Trójca Święta a Maryja w liturgii rzymskiej, „Salvatoris Mater" 2(2000) nr 3, 113-129; Cz. Krakowiak, Maryja wzorem trynitarnej pobożności..., 130-154; J. Sroka, Liturgiczny kult Maryi wniebowziętej, „Salvatoris Mater" 2(2000) nr 4, 124-146 (zwłaszcza 136-145); S. Ropiak, Maryja w hymnach okresu Bożego Narodzenia, „Salvatoris Mater" 4(2002) nr 4, 81-98.

[28]  G. Bartosik, Przez Ciebie jaśnieje radość..., 190-192.

[29]  Tamże, 192.

[30]  W. Głowa, Bóg Ojciec a Maryja..., 67-80.

[31] Uroczystości: NMP Królowej Polski (3 maja); NMP Częstochowskiej (26 sierpnia); święto NMP Matki Kościoła (poniedziałek po uroczystości Zesłania Ducha Świętego); wspomnienia: NMP Wspomożycielki WiernychNajświętszego Imienia Maryi (12 września - na pamiątkę zwycięstwa króla Jana Sobieskiego nad Turkami pod Wiedniem w roku 1683). Ponadto poszczególne diecezje czy miasta mają swoje własne uroczystości i święta związane z lokalnymi sanktuariami. (24 maja),

[32]  MC 14.

[33]  Obrzędy chrztu dzieci według Rytuału Rzymskiego, Katowice 1972, 53; 66; 79; 102; 115; 126; 133; 150;

[34]  Obrzędy chrześcijańskiego wtajemniczenia dorosłych dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, Katowice 1988, 186; 199; 214; 219; 260; 290; 351; 355.

[35]  Komunia święta i kult Tajemnicy Eucharystycznej poza mszą świętą dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, Katowice 1985, 28; 44A; 73; 74B; 138.

[36]  Obrzędy pokuty dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, Katowice 1981, 48 A; Dodatek II, 20; Dodatek III, 3.

[37]  Sakrament chorych. Obrzędy i duszpasterstwo, Katowice 1980, 93A; 165 A; 134; 168; 192; 193; 194; 195.

[38]  Obrzędy bierzmowania według pontyfikału rzymskiego, Katowice 1975, 23; 40.

[39]  Pontyfikał rzymski odnowiony zgodnie z postanowieniem świętego Soboru Powszechnego Watykańskiego II wydany z upoważnienia papieża Pawła VI poprawiony staraniem papieża Jana Pawła II. Obrzędy Święceń biskupa, prezbiterów i diakonów. Wydanie drugie wzorcowe, Katowice 1999, 42; 127; 203.

[40]  Obrzędy sakramentu małżeństwa dostosowane do zwyczajów diecezji polskich. Wydanie trzecie według drugiego wydania wzorcowego, Katowice 1996, 103.

[41]  Pontificale Romanum, Ordo consecrationis virginum, editio typica, Typis Polyglottis Vaticanis 1970; Pontyfikał Rzymski, Obrzędy konsekracji dziewic. Wydanie wzorcowe, Katowice 2001.

[42]  K. Konecki, Aspekty maryjne w „Obrzędach profesji zakonnej" i „Obrzędach konsekracji dziewic", „Anámnesis" 9(2003) nr 1, 48; tenże, Konsekracja dziewic w odnowie liturgicznej Soboru Watykańskiego II. Studium liturgiczno-teologiczne, Włocławek 1997, 264-265.

[43]  Obrzędy konsekracji dziewic..., 16.

[44]  K. Konecki, Aspekty maryjne..., 50.

[45]  Tamże.

[46]  Pontificale Romanum, Ordo professionis religiosae, editio typica, Typis Polyglottis Vaticanis 1970.

[47]  Tamże, 31.

[48]  Kongregacja Kultu Bożego, Ordo coronandi imaginem Beatae Mariae Virginis, editio typica, Typis Polyglottis Vaticanis 1981; Obrzędy koronacji wizerunku Najświętszej Maryi Panny, „Notificationes e Curia Metropolitana Cracoviensi" 124(1986) nr 3-4, 64-80.

[49]  Tamże, 15, 27, 38.

[50]  Tamże, 17.

[51]  Tamże, 18.

[52]  Tamże, 30.

[53]  Tamże, 41.

[54]  Tamże, 22.

[55]  Tamże, 30, 41.

[56]  K. Staniek, Przegląd kazań wygłoszonych w czasie koronacji obrazów i figur Matki Bożej w Polsce w II połowie XX wieku, „Salvatoris Mater" 5(2003) nr 2, 247-316.

[57]  KKK 1673.

[58]  Polski przekład został zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu Polski w dniu 26 XI 1999 r., a zatwierdzenie to zyskało aprobatę Kongregacji Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów dekretem z dnia 12 V 2001 r. (Prot. 59/00/L).

[59]  Rytuał Rzymski, Egzorcyzmy i inne modlitwy błagalne. Wydanie wzorcowe, Katowice 2002.

[60]  Tamże, 46; 55; 56; 63.

[61]  Tamże, 61.

[62]  Tamże, 82.

[63]  Tamże, Dodatek, 7

[64]  Tamże, Dodatek, 10.

[65]  Tamże, Dodatek, 11.

[66]  Obrzędy błogosławieństw dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, t. 1-2, Katowice 1994 (dalej: OBP).

[67]  M. Pisarzak, Maryja w błogosławieństwach Kościoła, „Salvatoris Mater" 4(2002) nr 4, 115-130.

[68]  Obrzęd błogosławieństwa ziół i kwiatów w Uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny - 15 sierpnia, OBP, 1411-1415; zob. J.J. Kopeć, Błogosławieństwo ziół i kwiatów w uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, „Rocznik Teologiczny" 45(1998) z. 8, 393-401; Obrzęd błogosławieństwa ziarna siewnego i nasion w święto Narodzenia Najśw. Maryi Panny - 8 września, OBP, 1426-1429.

[69]  Obrzędy pogrzebu dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, Katowice 1977.

[70]  Tamże, 64; 78; 145B; 177; 237; 250.

[71]  Matka Pana, 26.

[72]  Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii. Zasady i wskazania, Poznań 2003, 183.

[73]  Ostatnio ukazała się bardzo interesująca praca zbiorowa na powyższy temat: Liturgia i pobożność ludowa, red. W. Nowak, Olsztyn 2003.

[74]  Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii..., 9.

[75]  Tamże, 7.

[76]  Tamże, 8.

[77]  Tamże, 7.

[78]  MC 41.

[79]  Na temat historii kształtowania się tej formy modlitwy zob.: Zob. A. Krupa, Anioł Pański. I. Dzieje, w: Encyklopedia Katolicka, t. 1, kol. 614.

[80]  S. De Fiores, Kim jest dla nas Maryja? Odpowiedzi na najbardziej prowokacyjne pytania, Częstochowa 2003, 113.

[81]  MC 41.

[82]  Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii..., 195.

[83]  Np.: Anioł Pański z papieżem Janem Pawłem II, t. 1, Watykan 1982; t. 2, Watykan 1986; t. 3, Watykan 1989; t. 4, Watykan 1992; t. 5, Watykan 1995.

[84]  MC 42-55.

[85]  Tamże, 45-46.

[86]  Tamże, 46.

[87]  Tamże, 45.

[88]  Tamże, 46.

[89]  Tamże, 45.

[90]  RVM 1.

[91]  Tamże, 8.

[92]  Tamże, 33.

[93]  Tamże, 19.

[94]  Tamże, 2.

[95]  Tamże, 18.

[96]  Tamże,13.

[97]  Tamże, 14.

[98]  Tamże, 15.

[99]  Tamże, 16.

[100]  Tamże, 17.

[101]  Tamże, 33.

[102]  Tamże, 19.

[103]  Zob. Światło tajemnic różańcowych w nauczaniu Jana Pawła II. Ogólnopolskie Sympozjum Mariologiczno-Maryjne. Jasna Góra 16-17 stycznia 2003, red. Z. Jabłoński, Częstochowa 2003; Różaniec i kontemplacja. Materiały z sympozjum mariologicznego zorganizowanego przez Centrum Formacji Maryjnej „Salvatoris Mater". Liczeń, 15 marca 2003 roku, red. J. Kumala, Licheń 2003; Odkrywanie różańca. Materiały z sympozjum mariologicznego. Kraków, 24-25 kwietnia 2003 roku, red. T. Siudy, W. Życiński, Częstochowa-Kraków 2003; Różaniec - skarb, który trzeba odkryć. I Bocheńskie Sympozjum Mariologiczne 20 września 2003 r., red. J. Królikowski, Kraków 2004.

[104]  E. Cárdenas, Z różańcem poprzez dni, lata i wieki, Częstochowa 2003.

[105]   Tamże, 27.

[106]  Tamże, 29.

[107]  MC 46.

[108]  RVM 33.

[109]  T. Paszkowska, Chrystoformizacja, w: Leksykon duchowości katolickiej, red. M. Chmielewski, Lublin-Kraków 2002, 123.

[110]  Zob. A.J. Nowak, Nowy człowiek, Rybnik 2002, 130-131.

[111]  W. Seremak, Chrystoformizacyjny wymiar modlitwy różańcowej, w: Homo orans, t. 4: Modlitwa różańcowa, red. J. Misiurek, J. M. Popławski, K. Burski, Lublin 2003, 285-305.

[112]  Tamże, 290-292.

[113]  P. Piasecki, Różaniec jako kontemplacja tajemnic Chrystusa, w: Homo orans, t. 4, 340-341.

[114]  RVM 15.

[115]  Zob. M. Chmielewski, Różaniec szkołą życia duchowego na III tysiąclecie, w: Odkrywanie różańca..., 119-135.

[116]  Matka Pana, 53.

[117]  Tamże, 56.

[118]  M. Pisarzak, Różaniec - praktyką pobożną i modlitwą liturgiczną?, w: Różaniec i kontemplacja..., 135-153.

[119]  Na temat początków i rozwoju tego nabożeństwa w Polsce zob.: L. Balter, Nabożeństwo Fatimskie w Polsce 1962-1987, w: Przewodniczka..., 632-641.

[120]  K. J. Kontis, Niepokalane Serce Maryi. Pierwsze Soboty Miesiąca, Jasna Góra-Leśna Podlaska-Warszawa 1996; Nabożeństwo pierwszych sobót. Propozycja pastoralna, oprac. zespół pod kierunkiem M. Drozdka, Ząbki 1999.

[121]  L. Balter, Nabożeństwo Fatimskie..., 641.

[122]  Nowenna do Matki Bożej Fatimskiej, red. M. Drozdek, T. Sinka, Kraków 1994; Mały modlitewnik fatimski, oprac. zespół pod kierunkiem M. Drozdka, Warszawa 1995; Biała Armia: apostolat fatimski dla dzieci, oprac. zespół pod kierunkiem M. Drozdka, Ząbki 1996; Modlitewnik Fatimski, oprac. zespół pod kierunkiem M. Drozdka, Ząbki 1996; M. Drozdek, W. Łaszewski, Różaniec w rodzinach: krucjata różańca rodzinnego w Polsce, Warszawa 1997; Fatima dziś: aktualność orędzia Matki Bożej Fatimskiej na progu nowego milenium, red. M. Drozdek, Warszawa 1999.

[123]  Np.: Serce Matki, Rozważania i kazania fatimskie, Sandomierz 1996; Maryja nawiedza swój lud. Kazania maryjne, Kraków 1998; Miłość Matki. Kazania maryjne, Poznań-Kraków 2000; Matka ludzi odważnych, Kraków 2001.

[124]  Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii..., 203.

[125]  T. Siudy, Refleksje maryjne, Częstochowa 1994, 75-76.

[126]  P. Pawłowski, Maryja uwielbiona w Litanii Loretańskiej: Nabożeństwo majowe do Najświętszej Maryi Panny, Warszawa 1870; Prokop [Kapucyn], Maryja w litaniach loretańskich wielbiona, czyli tychże litanii wykład, Kraków 1875; F. Jamiński, Wykład Litanii Loretańskiej, Płock 1903; T. Dąbrowski, 64 nauk majowych o Litanii Loretańskiej, Lwów 1908.

[127]  J. Drozd, Litania Loretańska: Pochodzenie - sens wezwań - rozważania, Kraków 1991; K. Romaniuk, Litania Loretańska biblijnie odczytana: krótkie rozważania na nabożeństwa majowe, Poznań 1997; A. Zwoliński, W litanijnym śpiewie, Warszawa 1998.

[128]  J. Kutnik, Litania Loretańska, Kraków 1983; H. H. Groer, Litania Loretańska, Katowice 1995; G. Basadonna, G. Santarelli, Litania loretańska, Warszawa 1999.

[129]  J. Kutnik, Litania Loretańska..., 121.

[130]  Tamże, 49-50.

[131]  T. Siudy, Refleksje maryjne..., 77.

[132]  Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii..., 203.

[133]  Tamże.

[134]  J. Muszyński, Nowe litanie, Ruda Śląska 1979; Polskie litanie i suplikacje, wstęp i wybór I. Kleszczowa, Kalwaria Zebrzydowska 1995.

[135]  J.L. Kontkowski, 100 litanii, Kraków 1995. Opracowanie to oparto na Zbiorze modlitw odpustowych z dodaniem dziewięćdziesięciu czterech litanij ułożonych przez X. Wincentego Wnukowskiego, Wilno 1900. Z 94 litanii tam zamieszczonych wykorzystano 71, w których wezwania językowo uwspółcześniono, a inne skreślono.

[136]  Tamże, 98-139: Litania do: Matki Boskiej Bolesnej; do siedmiu boleści Najświętszej Maryi Panny; do Imienia Maryi; na Narodzenie Najświętszej Maryi Panny; na Nawiedzenie Najświętszej Maryi Panny; na uroczystość Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny; do Matki Boskiej Nieustającej Pomocy; na Oczekiwanie Najświętszej Maryi Panny; na Ofiarowanie Najświętszej Maryi Panny; na siedem radości Najświętszej Maryi Panny; do Matki Boskiej Różańcowej; do Serca Maryi; do Matki Boskiej z Góry Karmel; na Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny.

[137]  W. Siwak, Litania do Matki Odkupiciela. Słowami Redemptoris Mater, „Teologia w Polsce" 16(1998) nr 54, 2.

[138]  Zob.: J.J. Kopeć, Bogurodzica w kulturze polskiej XVI wieku, Lublin 1997, 322-326.

[139]  Tenże, Godzinki, w: Encyklopedia Katolicka, t. 5, kol. 1239; zob. także: A. Klawek, Powstanie godzinek o Matce Bożej, „Ruch Biblijny i Liturgiczny" 5(1952) 177-179; J. Wojtkowski, Powstanie godzinek o Niepokalanym Poczęciu NMP z „Modlitw Wacława", Roczniki Teologiczno-Kanoniczne" 7(1955) z. 2, 23-28; J. Kopeć, Męka Pańska w religijnej kulturze polskiego Średniowiecza, Warszawa 1975, 198-215.

[140]  A. Tronina, Zawitaj Pani Świata. Obrazy i symbole biblijne w Godzinkach o Niepokalanym Poczęciu NMP, Niepokalanów 1995, 6.

[141]  J.J. Kopeć, Godzinki..., kol. 1240.

[142]  Z nowszych wymieńmy: T.M., Dąbek, Motywy biblijne w Godzinkach o Niepokalanym Poczęciu NMP, „Jasna Góra" 5(1987) z. 10, 34-40; A. Kowalski, Pismo święte w litanii loretańskiej i godzinkach, w: U boku Syna. Studia z mariologii biblijnej, red. J. Szlaga, Lublin 1984, 153-171.

[143]  W. Głowa, Służba Boża, Lubaczów 1986, 505-511.

[144]  A. Tronina, Zawitaj Pani Świata, Niepokalanów 1995.

[145]  Godzinki do Matki Bożej Bolesnej, w: Śpiewnik seminaryjny, oprac. T. Bratkowski, Przemyśl 1999, 304-308.

[146]  Godzinki do Matki Bożej Nieustającej Pomocy, w: Śpiewnik seminaryjny..., 309-315.

[147]  Godzinki szkaplerzne, Przemyśl 2000 (przedruk z Maryja w Szkaplerzu Świętym, Warszawa 1861).

[148]  Godzinki do Matki Pokoju, oprac. K. Chrostowski MIC, Licheń 1999.

[149]  W. Głowa, Służba Boża..., 473.

[150]  Tamże, 471.

[151]  Tamże, 477.

[152]  Tamże.

[153]  I. Celary, Obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Dane historyczne i wskazania pastoralne, „Salvatoris Mater" 4(2002) nr 4, 131-142.

[154]  Historia powstania Nowenny zob. Z. Bruzi, Nowenna Nieustanna wczoraj i dziś. Refleksje historyczno-pastoralne, „Homo Dei" 73(2003) nr 3, 47-52.

[155]  Jan Paweł II, Redemptor hominis, 7-9; Tenże, Dominus Iesus, 13-15.

[156]  W. Siwak, Problem „współodkupicielstwa" Maryi w nauczaniu Jana Pawła II, „Salvatoris Mater" 4(2003) nr 3, 165.

[157]  Nabożeństwa do Matki Bożej, zebrał i opracował J. Cendrzak, Kraków 2001; Nowenna do Matki Bożej, zebrał i opracował, J. Cendrzak, Kraków 2003.

[158]  S. Madeja, Odnowa Nowenny do Matki Bożej Nieustającej Pomocy (mps).

[159]  Z.S. Jabłoński, W godzinie Apelu z Janem Pawłem II, Jasna Góra-Częstochowa 2003, 9.

[160]  Tamże, 10-11.

[161]  Tamże, 10.

[162]  Tamże, 13.

[163]  Tenże, W godzinie Apelu, Częstochowa-Jasna Góra, 1999; tenże, W godzinie Apelu, Częstochowa-Jasna Góra, 2000.

[164]  Przypisy w tym akapicie w większości za: J.J. Kopeć, Kalwaria Zebrzydowska jako Nowa Jerozolima, http://www.kalwaria.ofm.pl/nowajerozolima.doc

[165]  Kalwaria Pakowska. Przewodnik, opr. G. Kiliński, Cz. Sikorski, Pakość 1992.

[166]  E. Roszczynalski, Kalwaria Wejherowska i jej fundatorowie, duszpasterze i uroczystości, Wejherowo 1928; G.A. Kustosz, Wejherowskie modlitewniki kalwaryjskie, „Studia Pelplińskie" 7(1976) 27-42; Modlitewnik Wejherowski, wyd. B. Niemiec, Katowice 1981; G.A. Kustusz, Cześć Matki Bożej z Dzieciątkiem u stóp Wejhrowskich Wzgórz Kalwaryjskich w kościele franciszkanów ze szczególnym uwzględnieniem lat 1962-1987, w: Przewodniczka..., 209-226.

[167]  J.S. Barcik, Kalwaria Pacławska, Warszawa 1985; S. Dziedzic, Kalwaria Zebrzydowska i Kalwaria Pacławska - podobieństwa i różnice, „Peregrinus Cracoviensis" 2(19... ) 113-123.

[168]  A. J., Jeruzalem Nowe we wsi z dawna nazwaney Góra, Warszawa 1670;  Góra Kalwaria, czyli Nowy Jeruzalem, Warszawa 1854; E. Machrocki, Z dziejów Góry Kalwarii, w: Studia i materiały do dziejów Piaseczna i powiatu Piaseczyńskiego, red. J. Antoniewicz, Warszawa 1973, 269-282.

[169]  C. Bolczyk, St. Annaberg. Kurze Geschichte des berühmten Wallfahrtsortes im Herzen Oberschlesiens, Breslau 1937; Góra Św. Anny. Sanktuarium Diecezji Opolskiej, Opole 1987.

[170]  D. Synowiec, Na dróżkach Kalwarii Pacławskiej, Kalwaria Pacławska 1983, 13-14.

[171]  J.S. Barcik, Kalwaria Pacławska..., 265-289.

[172]  Zob. wcześniejsze przypisy.

[173]  Z Maryją drogą modlitwy. Modlitwy, inspiracje, propozycje, oprac.  Z.  Bator, Przemyśl 2003[?], tekst udostępniony dzięki uprzejmości autorki.

[174] S. Nowak, Maryjna inspiracja duchowości sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej, „Przegląd Kalwaryjski" 3(1996) 14-30: http://www.kalwaria.ofm.pl/?st=op_maryjna_inspiracja.

[175]  Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii..., 8.

[176]  S.C. Napiórkowski, Matka naszego Pana (problemy - poszukiwania - perspektywy), Tarnów 1992, 79-104.

[177]  Tamże, 79.

[178]  O charakterze ogólnopolskim np.: J. Siedlecki, Śpiewnik Kościelny, Kraków 1990³⁹; Alleluja, red. J. Zawitkowski, Warszawa 1978; Exultate Deo, oprac. G.M. Skop, Carlsberg-Lublin 1994⁷; Maryja. Pieśni maryjne, Łódź 1977.

O charakterze lokalnym np. Droga do nieba, Opole 1991⁵⁰; Śpiewnik seminaryjny, oprc. T. Bratkowski, Przemyśl 1999; Śpiewnik parafialny, Olsztyn 1982¹¹.

[179]  K. Darowski, Teologiczna analiza współczesnych polskich pieśni maryjnych, Lublin 1988 (pr. mag. i lic., mps, Arch. Bibl. Gł. KUL).

[180]  Z. Nosowski, Maryja w pieśniach dawnych i nowych, „Więź" 31(1988) 76-83.

[181]  S.C. Napiórkowski, Matka naszego Pana..., 101.

[182]  K. Darowski, Maryja a Bóg Ojciec we współczesnych polskich pieśniach i piosenkach religijnych, „Salvatoris Mater" 1(1999) nr 3, 105-121.

[183]  J. Buczek, Bóg Ojciec a Maryja w pieśniach zamieszczonych w Śpiewniku kościelnym ks. Jana Siedleckiego, „Salvatoris Mater" 1(1999) nr 3, 81-104.

[184]  Z. Nosowski, Maryja w pieśniach dawnych i nowych..., 83.

[185]  S.C. Napiórkowski, Matka naszego Pana..., 101.

[186]  Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii..., 279.

[187]  K. Bełch, Pielgrzymka przemyska, „Kronika Archidiecezji Przemyskiej" 80(1995) z. 2, 315.

[188]  Dla przykładu padajmy tematy - hasła z ostatnich prawie 20 lat pielgrzymki przemyskiej, czyli z okresu jej zupełnego usamo­dzielnienia się: Zło dobrem zwyciężaj (1985 r.), Eucharystia źródłem miłosierdzia (1986 r.), Do końca ich umi­łował (1987 r.), Zwycięstwo przyjdzie przez Maryję (1988 r.), Odnowić śluby nasze chcemy (1989 r.), Odnowić oblicze tej ziemi (1990 r.), Otrzy­maliście ducha przybrania za synów (1991 r.), Nie lękajcie się świę­tościBądź chrześcijaninem naprawdę (1993 r.), Rodzina Bogiem silna (1994 r.), Jesteście posłani (1995 r.), Wydajcie owoce godne nawrócenia (1996 r.), Jezus Chrystus jedyny Zbawiciel świata (1997 r.), Pozwólcie prowadzić się Duchowi Świętemu (1998 r.), Tak Ojcze (1999 r.), Ciebie, Boga wysławiamy (2000 r.), Z Biblią w trzecie tysiąclecie (2001 r.), Z Maryją ku pogłębionej wierze (2002 r.), Z Maryją umiłować Chrystusa (2003 r.). Na podst. materiałów udostępnionych przez dyrektora pielgrzymki przemyskiej ks. dr hab. Kazimierza Bełcha. (1992 r.),

Dla porównania zob. hasła pielgrzymkowe pielgrzymki rzeszowskiej za lata 1978-1997: My z rzeszowskiej ziemi. 20-lecie pieszej pielgrzymki rzeszowskiej na Jasną Górę 1978-1997, red. A. Garbarz, W. Jagustyn, S. Słowik, Rzeszów 1997.

[189]  Dla pewnej ilustracji przykłady materiałów pielgrzymki tarnowskiej: S. Salaterski, Jezus Chrystus jedyny Zbawiciel świata, Tarnów 1997; M. Bednarz, Duchu Święty - przyjdź prosimy, Tarnów 1998; H. Szmulewicz, Chwała Ojcu, Tarnów 1999; A. Żurek, Z Maryją uwielbiajmy Boga, Tarnów 2000, J. Stala, Z Ewangelią w Trzecie Tysiąclecie, Tarnów 2001; S. Cyran, Z Maryją umiłować Chrystusa, Tarnów 2003.

[190]  Znów tylko dla ilustracji materiały (niekompletne) warszawskiej archidiecezjalnej pielgrzymki akademickiej: Z. Malicki, R. Moń, Jak wierzę, Warszawa 1993; Z. Malicki, Posyłam was, Warszawa 1995; tenże, Być człowiekiem sumienia, Warszawa 1996; tenże, Być z Chrystusem, Warszawa 1997, R. Moń, Z. Kapłoński, Deo gratias, Warszawa 2000.

[191]  Na podstawie opracowania w Internecie pod adresem: ww.jasnagora.pl/polski/peregrynacja_historia.html.

[192]  Program duszpasterski Archidiecezji Przemyskiej na rok 2001/2002, www.przemysl.opoka.org.pl/data/List4.doc; J. Michalik, Z Maryją ku pogłębionej wierze - list pasterski na adwent, www.przemysl.opoka.org.pl/data/List6.doc.

Nie lękajcie się świętości. Z Maryją ku pogłębionej wierze. Materiały duszpasterskie na trwającą 9 miesięcy nowennę o godne przyjęcie Matki Pana w Znaku Jasnogórskiego Obrazu oraz o obfite owoce tego nawiedzenia. Grudzień 2001, Przemyśl 2001; Dzięki Ci za to, że jesteś Matką... Styczeń 2002, Przemyśl 2002; Zawierzamy Ci Matko, polską młodzież... Luty 2002, Przemyśl 2002; Matko Bolesna przy­czyń się za nami... Marzec 2002, Przemyśl 2002; Słowo stało się Ciałem... Kwiecień 2002, Przemyśl 2002; Trwali jednomyślnie na mo­dlitwie... Maj 2002, Przemyśl 2002; Pod Twoją obronę uciekamy się... Czerwiec, Przemyśl 2002; Błogosławieni, którzy słuchają Słowa Bożego... Lipiec, Przemyśl 2002; A skądże nam to, że Matka Pana przy­chodzi do nas... Sierpień, Przemyśl 2002.

S. Haręzga, Rekolekcje przed nawiedzeniem, Przemyśl 2002; Nawiedzenie rodzin. Modlitewnik, red. W. Partyka, Przemyśl 2002; Modlitewnik peregrynacji, red. W. Partyka, Przemyśl 2002.

[193]  Program pracy Akcji Katolickiej w Archidiecezji Przemyskiej na rok 2002. Przez Maryję do Jezusa, Przemyśl-Prze­worsk 2002.

[194]  „Zeszyty Akcji Katolickiej Archidiecezji Przemyskiej" 5(2002) z. 7.

[195]  Jeśli chodzi o treść, jaka zawarta jest w formule „Przez Jezusa do Ma­ryi", to w skrótowej formie możemy ją przedstawić w następujących punk­tach:

- Nie rozumiemy tej formuły w znaczeniu jakiegokolwiek pośrednictwa Jezusa do Maryi. Jezus nie jest do Niej Pośrednikiem. W adagium tym akcent treściowy położony jest na głębsze zrozumienie i poznanie tajem­nicy Maryi w świetle tajemnicy Jezusa. W świetle tajemnicy Chrystusa wyjaśnia się, ukazuje się w pełni i we właściwych proporcjach nauka o Matce Najświętszej. Chrystocentryzm winien stanowić niejako tło i teo­logiczny fundament nauczania o Maryi.

- W ślad za aspektem poznawczym idzie aspekt kultyczny - za pozna­niem Chrystusa idzie szczególna cześć dla Jego Matki. Maryja jest bło­gosławioną ze względu na swego Syna. Autentyczny kult Jezusa nie stoi w sprzeczności z kultem oddawanym Jego Matce; kult Jezusa domaga się wręcz kultu Bożej Rodzicielki. Zob. W. Siwak, Przez Jezusa do Ma­ryi według Jana Pawła II, w: Przez Jezusa do Maryi. Materiały z sympozjum mariologicznego zorganizowanego przez Polskie Towarzystwo Mariologiczne Licheń, 26-27 października 2001 roku, red. S.C. Napiórkowski, K. Pek, Często­chowa-Licheń 2002, 190-192.

[196]  T. Siudy, Refleksje maryjne..., 91.

[197]  Servitium Deiparae, niedrukowany oryginał w Gnieźnie. Archiwum Arch. diec., Ms. 123. Sem. Interesujące fragmenty w polskim tłumaczeniu zob.: K. Górski, Duchowość chrześcijańska, Wrocław 1987, 187-191.

[198]  Pętko p. Maryey abo Sposób oddania się B. Pannie Maryey, za Sługę y Niewolnika, Lublin 1632. Tekst opublikowany w Sacrum Poloniae Millennium. Rozprawy - Szkice - Materiały historyczne, t. X, Rzym 1964, 415-478.

[199]  Mariae mancipium sive modus tradendi se in mancipium Seiparae Virgini, Lublin 1632. Tekst opublikowany w Sacrum Poloniae Millennium, t. X, 348-412.

[200]  Tuus Totus. Zbiór materiałów dotyczących idei niewolnictwa maryjnego w ujęciu O. Honorata Koźmińskiego, kapucyna, oprac. G. Bartoszewski, P. Brzozowska, Warszawa 1982.

[201]  M [Maria]. W [Wójcik], Nauka o oddaniu się Matce Bożej według o. Maksymiliana Kolbego. Studium historyczno-teologiczne, Lublin 1969 [mps w Archiwum MI w Niepokalanowie].

[202]  J. Pach, Stefan kardynał Wyszyński jako inicjator eklezjalnego wymiaru maryjności w Polsce, w: Zawierzenie Maryi ku przyszłości. Sympozjum mariologiczne Jasna Góra 6-8.12.1993, red. Z.S. Jabłoński, Jasna Góra - Częstochowa, 1994, 107-113.

[203]  Jan Paweł II papieżem zawierzenia, w: Jej zawierzył Kościół i naród, zebrał i opracował W. Mroz, Kraków 1984, 66-106.

[204]  T.D. Łukaszuk, Teologiczny sens oddania i zawierzenia Najświętszej Maryi Pannie, w: Zawierzenie Maryi ku przyszłości..., 57-58. 63.

[205]  Tekst aktu zawierzenia zob. w: Zawierzenie Maryi ku przyszłości..., 9-11.

[206]  Np. K. Wojtyła, Treść i uzasadnienie milenijnego Aktu Oddania się narodu swojej Królowej, w: Jej zawierzył Kościół i naród..., 48-65.

[207]  Np. W. Życiński, Przesłanie teologiczne modlitwy zawierzenia Kościoła w Polsce Najświętszej Maryi Pannie, w: Zawierzenie Maryi ku przyszłości..., 124-128.

[208]  J. Wojtkowski, Analiza teologiczna aktów zawierzenia Kościołów lokalnych w Polsce, w: Zawierzenie Maryi ku przyszłości..., 79.

[209]  Tamże, 90.

[210]  Np. Akt Oddania MI: Nieba i ziemi Królowo...

[211]  Soborowa wizja Maryi a polskie kaznodziejstwo maryjne, „Współczesna Ambona" 13(1985) nr 4, 139-135; tenże, Implikacje homiletyczne soborowej mariologii, „Ateneum Kapłań­skie" 108(1987) z. 1, 65-73; tenże, Podstawowe typy dzisiejszego ka­znodziejstwa, „Ateneum Kapłańskie" 109(1987) z. 2, 419-421; tenże, Kazania maryjne, „Materiały Problemowe", 20(1988) nr 5, 110-124; tenże, Mariologia soborowa w kaznodziejstwie polskim, w: Matka Jezusa pośród pielgrzymującego Kościoła, red. J.S. Gajek, K. Pek, Warszawa 1993, 175-204; tenże, Polskie kaznodziejstwo maryjne po So­borze Wa­tykańskim II, w: Z zagadnień współczesnej homiletyki, red. W. Przyczyna, Kraków 1993, 146-203; tenże, Kult maryjny w kaznodziej­stwie polskim w latach 1965-1980, w: Przewodniczka..., 755-763.

[212]  Z kaznodziejskiego warsztatu, Kraków 1997, 112-113; Kraków 2002², 100-101.

[213]  Zarys historii kaznodziejstwa w Kościele katolickim. Cz. II. Kaznodziej­stwo w Polsce od oświecenia do XX wieku, Kraków 2001, 388-393.

[214]  Jak mówić o Maryi, w: Prawdy wiary w przepowiadaniu, red. W. Przy­czyna, Kraków 2002, 75-89.

[215]  Głoszenie kazań maryjnych, w: Kościół czci Matkę swego Pana. Sympozjum mariologiczne zorganizowane przez Wyższe Seminarium Duchowne w Przemyślu w dniu 23 października 2002 r. Materiały, red. W. Siwak, Przemyśl 2003, 149-189.

[216]  Tamże, 153-154.

[217]  Tamże, 159-160.

[218]  Wymieńmy za wspominanym wyżej ks. Twardym następujące: Głoście Ewangelię. Pomoce liturgiczno-homiletyczne, t. IV, red. J. Bagrowicz, T. Lewandowski, Włocławek 1992, 62-107 (Uroczystości i święta maryjne); P. Bednarczyk, Kazania o Matce Bożej. Na podstawie encykliki Jana Pawła II Redemptoris Mater, Tarnów 1988; Starożytne teksty chrześcijańskie. Kazania i homilie na święta Pańskie i Maryjne, red. L. Gładyszewski, Lublin 1976; Homilie na dni poświęcone Matce Bożej, w: Komentarz bi­blijny i homiletyczno-liturgiczny do niedzielnych i świą­tecznych czytań mszalnych. Cykl A, red. J. Stroba, War­szawa 1975, 461-504; Z. Janiec, Bogurodzica w liturgii Kościoła. Homilie maryjne, San­domierz 2000; tenże, Maryja w roku liturgicznym: kazania i homilie maryjne, Sandomierz 1995; Z.K. Knop, Kazania. Uroczystości, święta, wspomnienia, Bydgoszcz 2000; tenże, Kazania maryjne, Bydgoszcz 2001; J. Kudasiewicz, Droga krzyżowa Maryi. Kazania pasyjne, w: Przez krzyż do chwały. Medytacje, kazania, nabożeństwa pa­syjne, red. J. Nowak, Kielce 2000, 9-33; także: „Współ­czesna Ambona" 20(1992) nr 1, 111-124; B. Mikołajewski, Szkice kazań maryjnych z okazji nawiedzenia, Roma 1985; S. Olejnik, „Jam jest Drogą, Prawdą i Życiem" (J 14, 6). Homilie niedzielne i świąteczne, Warszawa 1985, 511-524.

G. Siwek, Kazania maryjne, Kraków 2001; tenże, Spotkania w słowie. Kazania okolicznościowe i świą­teczne, Kraków 1994; E. Staniek, Mistrzyni życia ewangelicznego. Kazania maryjne, Kra­ków 1998; W. Świerzawski, Pan jest dla nas. Homilie, Kraków 1987, 525-748; tenże, Pan jest z nami. Homilie, Kraków 1981, 445-573; K. Wojtyła, „Oto Matka twoja". Homilie i przemówienia zwią­zane z Matką Bożą Jasnogórską, Jasna Góra-Rzym 1979; A. Wojtczak, Nauczycielka życia. Kazania maryjne, Warszawa 1985; S. Wyszyński, Głos z Jasnej Góry, red. M. Okońska, M. Plaskacz, A. Rastawicka, W. Wojdecki, Warszawa 1984; tenże, Ze stolicy prymasów. Wybór kazań, red. A. Hartliński, Poznań 1988.

[219]  Recepcja mariologii II Soboru Watykańskiego w kaznodziejstwie polskim w latach 1965-1980, Lublin 1983 (mps Arch. Bibl. KUL).

[220]  Tamże.

[221]  E. Adamiak, Maryja w tajemnicy kultu chrześcijańskiego w kazaniach „Biblioteki Kaznodziejskiej" (1975-1986) w świetle chrystologicznej zasady odnowy pobożności maryjnej, postulowanej przez „Marialis cultus" Pawła VI, Lublin 1988 (mps Arch. Bibl. KUL).

[222]  S. C. Napiórkowski, „Siedem grzechów głównych" przepowiadania maryjnego, w: Kościół czci Matkę swego Pana..., 67-81.

[223]  Bibliografia katechetyczna 1945-1995, oprac. R. Murawski, przy współprac. R. Czekalskiego i J. Tochmańskiego, Warszawa 1999, 160

[224]  Bibliografia katechetyczna 1965-2000, oprac. R. Czeklaski, R. Murawski, Warszawa 2002, 68-69.

[225]  Z. Wardeska, W szkole Matki Bożej z Lourdes, „Katecheta" 3(1959) 7-12; J. Virmort, Katechezy maryjne stosownie do wieku dziecka, „Katecheta" 3(1959) 412-418; Z. Orawa, Maryjność w pracy wychowawczej ks. Józefa Winkowskiego, „Homo Dei" 31(1962) nr 2, 131-135; J. Walczak, Maryja w życiu kilkunastolatek, „Katecheta" 10(1966) 159-164; B. Jabłońska, Elementy maryjne w katechizacji, „Katecheta" 10(1966) 164-167; J. Strawińska, Wychowanie maryjne w katechezie, „Katecheta" 10(1966) 167-168; J. Charytański, Katecheza o Maryi w świetle Soboru Watykańskiego II, „Katecheta" 12(1968) 11-115; A. Lepa, Wartości wychowawcze kultu maryjnego, „Wiadomości Diecezji Lubelskiej" 49(1975) nr 5-6, 133-140; P. Bednarczyk, Wartości wychowawcze katechezy maryjnej, „Katecheta" 20(1976) 49-55; P. Bednarczyk, Czy rzeczywiście katecheza maryjna wychowuje chrześcijanina?, „Katecheta" 20(1976) 97-108; H. Wistuba, Refleksje nad wychowaniem maryjnym, „Katecheta" 21(1977) nr 211-214; M. Sondej, Maryja wierna Bogu. Biuletyn Katechetyczny, „Collectanea Theologica" 53(1983) f. I, 115-123; M. Raske, Maryja w nauczaniu religii. Biuletyn Katechetyczny, „Collectanea Theologica" 56(l986) f. I, 87-95; J. Bolewski, Maryjny wymiar ewangelizacji, „Przegląd Powszechny" 110(1993) nr l, 127-133; W. Życiński, Mariologia młodzieży, „Częstochowski Studia Teologiczne" (1991-1992) t. 19-20, 93-100; J. Bolewski, Maryjny wymiar nowej ewangelizacji, „Przegląd Powszechny" 111(1994) nr 5, 215-223; B. Strużycki, Wychowanie do pobożności maryjnej w katechezie klas od l do 4, na podstawie podręczników „Bóg naszym Ojcem" i „Bóg z nami", „Miesięcznik Kościelny Archidiecezji Poznańskiej" (1994) nr 5, 181-187; Maryja w Katechizmie Kościoła Katolickiego, red. S.C. Napiórkowski, B. Kochaniewicz, Kraków 1996; S. Kulpaczyńki, D. Rutkowska, Celebracja ikony maryjnej, w: Celebracje w katechezie, red. S. Kulpaczyński, Kraków 1999, 135-151; G. Kusz, Katecheza maryjna Jana Pawła II, w: Ut Mysterium Paschale Vivendi Exprimitur, red. T. Dola, R. Pierskała, Opole 2000, 547-557; G. Kusz, Katecheza maryjna Jana Pawła II, w: W poszukiwaniu kształtu katechezy. Księga pamiątkowa ku czci księdza Edwarda Lazarowicza, red. B. Klaus, Tarnów 2000, 51-61; L. Potyrała, Ikona: katechetyczna funkcja ikony, Kraków 1998; M. Zając, Z Maryją wielbimy Boga w Trójcy Świętej. Szkice katechez jubileuszowych i maryjnych, Tarnów 2000.

[226]  Kongregacja ds. Duchowieństwa, Dyrektorium ogólne o katechizacji, Poznań 1998.

[227]  Tamże, 41, 80, 85, 98, 99-100, 123, 235.

[228]  Tamże, 55; 78.

[229]  Tamże, 196.

[230]  Konferencja Episkopatu Polski, Dyrektorium Katechetyczne Kościoła Katolickiego w Polsce, Kraków 2001; na temat dokumentu zob.: R. Murawski SDB, Dyrektorium katechetyczne dla Polski, w: Wychowanie religijne u progu trzeciego tysiąclecia chrześcijaństwa, red. R. Chałupniak, J. Kostorz, Opole 2001, 199-208; tenże, Dyrektorium katechetyczne Kościoła katolickiego w Polsce, w: Katecheza wobec wyzwań współczesności, red. R. Czekalski, Płock 2001, 67-77.

[231]  K. Nycz, Wstęp, w: Dyrektorium katechetyczne Kościoła w Polsce..., 9.

[232]  Tamże, 10.

[233]  Dyrektorium katechetyczne Kościoła w Polsce, 21; 22; 73; 76.

[234]  Tamże, 76.

[235]  Konferencja Episkopatu Polski, Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, Kraków 2001; na temat dokumentu zob.: Z. Marek, Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, w: Katecheza wobec wyzwań współczesności, red. R. Czekalski, Płock 2001, 79-91; J. Szpet, Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego, w: Wychowanie religijne u progu trzeciego tysiąclecia chrześcijaństwa..., 179-198.

[236]  Podstawa programowa..., 8.

[237]  Tamże, 11.

[238]  Tamże, 28.

[239]  Tamże, 30.

[240]  Tamże, 77.

[241]  Komisja Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski, Program nauczania religii, Kraków 2001.

[242]  Tamże, 14.

[243]  Tamże, 16.

[244]  Tamże, 32.

[245]  Tamże, 34.

[246]  Tamże, 54.

[247]  Tamże, 59.

[248]  Tamże, 65

[249]  Tamże, 66.

[250]  Tamże, 69.

[251]  Tamże, 82.

[252]  Tamże, 89.

[253]  Tamże, 93.

[254]  Tamże, 112.

[255]  Tamże, 121.

[256]  Tamże, 131.

[257]  Tamże, 135.

[258]  Tamże, 145.

[259]  Tamże, 164.

[260]  Tamże, 153.

[261]  Tamże, 39-40.

[262]  Tamże, 40.

[263]  Tamże, 73.

[264]  Tamże.

[265]  Tamże, 160.

[266]  http://www.katecheza.episkopat.pl/bpk.htm

[267]  Klasa I: W domu i rodzinie Jezusa, red. Wł. Kubik, WAM, Kraków; W domu Bożym i rodzinie Jezusa, red. J. Szpet, D. Jackowiak, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań; M. Dubińska, A. Grzybowska, Kochamy Cię, Panie Boże, Centrum Katechetyczne Archidiecezji, Warszawa; W domu i rodzinie Jezusa, red. S. Łabendowicz, Radom-Sandomierz; Zaproszeni przez Pana, red. R. Lis, Gaudium, Lublin; Klasa II: Bliscy Sercu Jezusa, red. Wł. Kubik, WAM, Kraków; Bliscy Sercu Jezusa, red. J. Szpet, D. Jackowiak, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań; Czekamy na Ciebie, Panie Jezu, red. A. Tulej, Centrum Katechetyczne Archidiecezji, Warszawa; Bliscy Sercu Jezusa, red. S. Łabendowicz, Radom-Sandomierz; W oczekiwaniu na Jezusa, red. R. Lis, Gaudium, Lublin; Przyjdźcie do Mnie wszyscy, red. R. Szewczyk, Kuria Diecezji Warszawsko-Praskiej, Warszawa (w diec. warszawsko-praskiej); Klasa III: Jezusowa wspólnota serc, red. S. Łabendowicz, Radom-Sandomierz; Radość spotkania z Jezusem, red. R. Lis, Gaudium, Lublin; R. Szewczyk, Abyście szli i owoc przynosili, Kuria Diecezji Warszawsko-Praskiej, Warszawa (w diec. warszawsko-praskiej); Klasa IV: Zaproszeni przez Boga, red. Z. Marek, WAM, Kraków; Powołani przez Boga Ojca, red. J. Szpet, D. Jackowiak, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań; Powołani przez Boga Ojca, red. S. Łabendowicz, Radom-Sandomierz; R. Szewczyk, Wezwałem cię po imieniu, Kuria Diecezji Warszawsko-Praskiej, Warszawa (w diec. warszawsko-praskiej); Klasa V: Obdarowani przez Boga, red. Z. Marek, WAM, Kraków; Umiłowani w Jezusie Chrystusie, red. J. Szpet, D. Jackowiak, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań; Umiłowani w Jezusie Chrystusie, red. S. Łabendowicz, Radom-Sandomierz; Klasa VI: Uświęceni w Duchu Świętym, red. S. Łabendowicz, Radom-Sandomierz (w diec. radomskiej do 31 VIII 2005).

[268]  Klasa I:  Jezus uczy i zbawia, red. Z. Marek, WAM (do 31 VIII 2007); Jezus Chrystus objawia prawdę o Bogu i człowieku, red. S. Łabendowicz, Ave, Radom; Klasa II: Jezus działa i zbawia, red. Z. Marek, WAM (do 31 VIII 2007); Jezus Chrystus zbawia, red. S. Łabendowicz, Ave, Radom; Klasa III: Jezus prowadzi i zbawia, red. Z. Marek, WAM (do 31 VIII 2007); Umocnieni łaską Ducha Świętego, red. S. Łabendowicz, Ave, Radom.

[269]  Klasa I: Jestem świadkiem Chrystusa w Kościele, red. Z. Marek, WAM, Kraków; Świadek Chrystusa w Kościele, red. J. Szpet, D. Jackowiak, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań; Na drogach poznawania Chrystusa, red. R. Lis, Gaudium, Lublin; M. Hołuj, Ku pełni człowieczeństwa w Kościele Chrystusowym, Kuria Diecezji Warszawsko-Praskiej (w diec. warszawko-praskiej); Klasa II: Jestem świadkiem Chrystusa w świecie, red. Z. Marek, WAM, Kraków; Świadek Chrystusa w świecie, red. J. Szpet, D. Jackowiak, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań; W świetle Chrystusa-Prawdy, red. R. Lis, Gaudium, Lublin; K. Waligóra, Chrześcijańskie posłannictwo w świecie, Kuria Diecezji Warszawsko-Praskiej (w diec. warszawsko-praskiej).

[270]  Klasa I: Ze Zmartwychwstałym w społeczeństwie, red. Z. Marek, WAM, Kraków; Zaufajmy Chrystusowi, red. R. Lis, Gaudium, Lublin; Klasa II: Ze Zmartwychwstałym w rodzinie, red. Z. Marek, WAM, Kraków; Świadczymy o Chrystusie, red. R. Lis, Gaudium, Lublin.

[271]  G. O'Collins, E. G. Farrugia, Zwięzły słownik teologiczny, Kraków 1993, 247.

[272]  W. Góralski, Instytucja Synodu w Kodeksie Prawa Kanonicznego Jana Pawła II, „Prawo Kanoniczne" 31(1988) nr 3-4, 36-39.

[273]  Tamże, 39-40.

[274]  Tamże, 40-43.

[275]  II Polski Synod Plenarny (1991-1999). Dokumenty, Poznań 2001.

[276]  Tamże, 263-280; zob. J. Królikowski, Służyć i trwać z Maryją, w: W trzecie tysiąclecie. Komentarz pastoralny do dokumentów II Polskiego Synodu Plenarnego, red. W. Lechowicz, Tarnów 2002, 220-229.

[277]  T. Siudy, Maryjne przesłanie II Polskiego Synodu Plenarnego, w: Maryjne orędzie z Gietrzwałdu. Materiały z sympozjum mariologicznego Gietrzwałd, 13-15 września 2002 roku, red. J. Jezierski, K. Brzozowski, T. Siudy, Częstochowa-Gietrzwałd 2003, 147-154.

[278]  Tamże, 148-150.

[279]  Tamże, 150-151.

[280]  Tamże, 153-154.

[281]  Tamże, 154.

[282]  Zob. E. Sztafrowski, Synod diecezjalny w doktrynie posoborowej i jej wyraz w posoborowych synodach polskich, „Prawo Kanoniczne" 30(1987) nr 1-2, 62-75.

[283]  http://www.tygodnik.sosnowiec.opoka.org.pl/synod/piega.htm

[284]  J. Dyduch, Synod diecezjalny - narzędziem odnowy Kościoła partykularnego, „Prawo Kanoniczne" 40(1997) nr 3-4, 23-25.

[285]  W. Wójcik, Kult maryjny w statutach posoborowych synodów diecezjalnych w Polsce (1965-1990), w: Przewodniczka..., 83-94.

[286]  Tamże, 85.

[287]  Tamże, 86-87.

[288]  Tamże, 87-89.

[289]  Tamże, 90-91.

[290]  Zob. Duszpasterski Synod Archidiecezji Krakowskiej, t. 1, Kraków 1985, 483-493.

[291]  II Synod Diecezji Lubelskiej 1977-1985, Lublin 1988; XLII Synod Diecezji Płockiej 1987-1991, Płock 1992; III Synod Diecezji Kieleckiej 1984-1991, Kielce 1992; Poznański Synod Archidiecezjalny 1992-1993. Dokumenty, Poznań 1994; Synod Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej, Koszalin 1990 (mps); Synod Archidiecezji Wrocławskiej 1985-1991, Wrocław 1995; II Synod Diecezji Częstochowskiej, Częstochowa 1986 (mps); IV Synod Diecezji Tarnowskiej, Tarnów 1990; Statuty Archidiecezji Lwowskiej w Lubaczowie, Lubaczów 1990 (mps); Drugi Synod Diecezji Włocławskiej. Statuty, Włocławek 1994; Synod Diecezji Drohiczyńskiej, Drohiczyn 1997; III Synod Archidiecezji Łódzkiej, Łódź 1999; Synod Diecezji Łowickiej, Łowicz 1999; I Synod Diecezji Ełckiej, Ełk 1999; Aby byli jedno. II Synod Diecezji Sandomierskiej, Sandomierz 1999; Synod Archidiecezji Przemyskiej 1995-2000, Przemyśl 2000; I Synod Archidiecezji Białostockiej, Białystok 2000; Pierwszy Synod Diecezji Warszawsko-Praskiej, Warszawa 2000; Synod Diecezji Pelplińskiej, Pelplin 2001; III Powojenny Synod Archidiecezji Gnieźnieńskiej, Gniezno 2001; IV Synod Archidiecezji Warszawskiej, Warszawa 2003.

[292]  Listy Pasterskie Episkopatu Polski 1945-2000, t. 1-2, Michalineum 2003.

[293]  Na nowy rok i rozpoczęcie przygotowań do jubileuszu 600-lecia obrazu Matki Bożej Jasnogórskiej (1975 r.), 1049n; Sześć wieków królowania Maryi w Polsce poprzez Jasnogórski Wizerunek. Cześć I (1976 r.), 1059n; Sześć wieków królowania Maryi w Polsce poprzez Jasnogórski Wizerunek. Część II (1976 r.), 1064n; W latach wdzięczności wobec Matki Bożej Jasnogórskiej (1976 r.), 1087n; Zachęta biskupów polskich do upowszechniania trzeźwości - słowo biskupów polskich przed uroczystością Matki Bożej Jasnogórskiej (1977 r.), 1116n; Zaproszenie do modlitwy dziękczynnej Matce Jasnogórskiej (1977 r.), 1134n; List na rozpoczęcie czwartego rok wdzięczności za dar sześciowiecza obecności obrazu Matki Bożej Częstochowskiej (1978 r.), 1201n; Przed świętem Matki Bożej Jasnogórskiej (1979 r.), 1235n; Na rozpoczęcie V roku wdzięczności przed 600-leciem Matki Bożej JasnogórskiejPrzed świętem Matki Bożej Jasnogórskiej (1980 r.), 1287n; Przed uroczystością Matki Bożej Jasnogórskiej (1981 r.), 1324n; Wezwanie przed jubileuszowym świętem patronalnym Matki Bożej JasnogórskiejW roku świętym przed uroczystością Matki Boskiej Częstochowskiej 26 VIII 1983 r., 1417n; Na uroczystość Matki Bożej Jasnogórskiej, „Jasnogórska Pani pomocą i wzorem w duchowej odnowie człowieka i narodu" (1985 r.), 1469n;  List episkopatu Polski na uroczystość Matki Bożej Jasnogórskiej (1988 r.), 1568n; Na uroczystość Matki Bożej Jasnogórskiej w 50-tą rocznicę wybuchu II Wojny Światowej (1989 r.), 1625n; List episkopatu Polski przed VI światowym dniem młodzieży na Jasnej Górze (1991 r.), 1715n; Oświadczenie o zniewadze Obrazu Jasnogórskiego w tygodniku „Wprost" (1994 r.), 2476n. (1979 r.), 1264n; (1982 r.), 1363n;

[294]  Apel Episkopatu Polski do modlitwy o oddanie świata Maryi, Matce Kościoła (1974 r.), 975n; W jedności z Ojcem Świętym Pawłem VI powierzamy Maryi Matce Kościoła chrześcijaństwo i współczesny świat (1976 r.), 1069n; Odnawiamy i wypełniamy Jasnogórskie Śluby Narodu (1977 r.), 1099n; Dlaczego oddaliśmy Polskę w macierzyńską niewolę Maryi, Matki Kościoła (1978 r.), 1146n;  O oddaniu Polski w niewolę Maryi za Kościół Święty (1978 r.), 1179n; Ponowne oddanie parafii Maryi Matce Kościoła przed 600-leciem Jasnej Góry (1978 r.), 1191n;  O osobistym oddaniu się w macierzyńską niewolę Maryi za Kościół (1979 r.), 1219n; Biskupi zapraszają wiernych do osobistego oddania się Matce Bożej za Kościół (1979 r.), 1241;  Z okazji ponowienia papieskiego aktu zawierzenia (1981 r.), 1337n;  Na dzień zawierzenia Polski NMP (1993 r.), 1826n; List pasterski Episkopatu Polski na 30. rocznicę polskiego MileniumModlitwa o pomoc w wypełnieniu jasnogórskich ślubów narodu polskiego (1977 r.), 2351n; Akt oddania parafii w macierzyńską niewolę Maryi, Matce Kościoła. Za wolność Kościoła (1978 r.), 2383n; Papieski akt zawierzenia Matce Bożej (1981 r.), 2397n. (1996 r.), 1980n;

[295]  List pasterski przed uroczystością 3 maja 1975 r., 1030n; Na uroczystość Królowej Polski „napełnijcie kielich życia i przemiany narodu" (1982 r.), 1351n;  Na dzień 3 maja 1983 r. w związku z ogłoszeniem roku odkupienia (1983 r.) 1402n;  Na uroczystość 3 maja 1984 r., 1444n; Na uroczystość Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski (1986 r.) 1493n; List Episkopatu Polski na uroczystość NMP Królowej Polski (1993 r.), 1817n.

[296]  Na zakończenie ogólnopolskiego nawiedzenia obrazu Matki Boskiej Jasnogórskiej (1980 r.), 1292n; List pasterski Episkopatu Polski z okazji uroczystości Królowej Polski o rozpoczęciu drugiego nawiedzenia wszystkich parafii w ojczyźnie (1985 r.), 1461n.

[297]  Słowo Episkopatu Polski w sprawie przyjęcia w naszej ojczyźnie pielgrzymującej figury Matki Bożej Fatimskiej (1995 r.), 1938n.

[298]  Prośby biskupów polskich przed patronalnym świętem „Pomocników Matki Kościoła" (1974 r.), 991n; List z Jasnej Góry na uroczystość patronalną Pomocników Maryi, Matki Kościoła (1984 r.), 2415n.

[299] Wypowiedź biskupów polskich o wezwaniu Ojca Świętego do pogłębienia czci Najświętszej Maryi Panny (1974 r.), 2321n.

[300] Z okazji roku maryjnego ogłoszonego przez Ojca Świętego Jana Pawła II (1987 r.), 1541n; Na niedzielę świętej rodziny wezwanie do rodzin w roku maryjnym (1987 r.), 1552n; Na zakończenie roku maryjnego (1998 r.), 1593n.

[301] Z okazji kongresów mariologicznego i eucharystycznego (1986 r.), 1508n; List pasterski biskupów Polski z okazji VI Ogólnopolskiego Kongresu Mariologicznego i Maryjnego (1990 r.), 1658n.

[302]  K. Staniek, Fenomen sanktuariów maryjnych z koronowanymi obrazami i figurami Matki Bożej w Polsce w II połowie XX wieku, „Salvatoris Mater" 5(2003) nr 1, 233-251.

[303]  http://www.madonny.zascianek.pl/teksty/diecezje.html

[304]  Zob. S.C. Napiórkowski, Sanktuaria maryjne w służbie pojednania, jedności i pokoju, w: Nosicielka Ducha. Pneumatofora, red. J. Wojtkowski, S.C. Napiórkowski, Lublin 1988, 371-384; S. Nowak, Rola Sanktuarium Licheńskiego w odnowie kultu maryjnego w Polsce, „Salvatoris Mater" 1(1999) nr 3, 163-173.

[305]  J. Kumala, Znaczenie sanktuarium maryjnego dla pobożności ludowej, w: Maryjne orędzie z Gietrzwałdu..., 129-145.

[306]  Tamże, 130-134.

[307]  Tamże, 134.

[308]  Tamże, 135-141.

[309]  Tamże, 141-144.

[310]  Jan Paweł II, Vita consecrata, 5-12.

[311]  B. Łoziński, Leksykon zakonów w Polsce. Informator o życiu konsekrowanym, Warszawa 1998.

[312]  Zob. np. V rozdziału Akt VI Ogólnopolskiego Kongresu Mariologicznego i Maryjnego na Jasnej Górze 20-23 IX 1990: F.J. Domański, Zgromadzenia Zakonne i instytuty świeckie o duchowości maryjnej św. Maksymiliana Marii Kolbego, w: Przewodniczka..., 465nn; Cz. Gil, Miejsce Matki Bożej w ustawodawstwie posoborowym Zakonu Karmelitów Bosych oraz w życiu polskiej młodzieży karmelitańskiej, w: tamże, 489nn; M. Kanior, Kult Matki Boskiej u Benedyktynów pol­skich po Soborze Watykańskim II, w: tamże, 505nn; T.C. Niezgoda, Maryjne dziedzictwo św. Maksy­miliana Kolbego w recepcji franciszkanów polskich, w: tamże, 515nn; C. Purta, Odnowa i pogłębienie kultu Matki Bożej w Zgroma­dzeniu Sióstr Służek NMP Niepokalanej, w: tamże, 525nn; A. Sikorski, Problem chrystotypiczności i eklezjotypiczności maryjnej charyzmatu Księży Marianów w świetle ich posoborowego ustawodawstwa, tamże, 541nn; K. Trela, Kult Matki Bożej w zgromadzeniach niehabitowych w świetle ich konstytucji, dostosowanych do wskazań Soboru Watykań­skiego II, w: tamże, 553nn. J. Zieliński, Maryja w życiu Karmelu, Kraków 2001.

[313]  A. Szulz, Wiosna Kościoła w Polsce, w: A. Petrowa-Wasilewicz, Leksykon ruchów i stowarzyszeń w Kościele, Warszawa 2000, 9.

[314]  Zob.: T. Siudy, Matka Pana w tajemnicy zbawienia w duchowości współczesnych polskich ruchów maryjnych, w: Nosicielka Ducha..., 469-476.

[315]  A. Petrowa-Wasilewicz, Leksykon ruchów...

[316]  A. Szulz, Wiosna Kościoła..., 11.

[317]  A. Petrowa-Wasilewicz, Od autorki, w: Leksykon ruchów..., 13.

[318]  T. Siudy, Prace naukowe o kulcie Maryi na wydziałach teologicznych Krakowa i Warszawy, w: Przewodniczka..., 783-786.

[319]  Podstawową pomocą służy dwutomowy (razem przeszło 1000 stron!) Katalog prac dyplomowych wyższych uczelni katolickich w Polsce 1987-1995, Lublin 2000. Szkoda, że publikacja jest tak mało praktyczna z braku indeksu.

[320]  Statut Polskiego Towarzystwa Mariologicznego, art. 7, „Salvatoris Mater" 1(1999) nr 2, 460.

[321]  Tamże, art. 8.

[322]  Duch Święty a Maryja. Materiały z sympozjum zorganizowanego przez Katedrę Mariologii KUL oraz Oddział PTT w Częstochowie, Częstochowa, 22-23 maja 1998 roku, red. S.C. Napiórkowski, T. Siudy, K. Kowalik, Częstochowa 1999; Trójca Święta a Maryja. Materiały z sympozjum mariologicznego zorganizowanego przez Polskie Towarzystwo Mariologiczne. Częstochowa, 6-8 września 1999 roku, red. T. Siudy, K. Pek, Częstochowa 2000; Mariologia na przełomie wieków. Materiały z sympozjum zorganizowanego przez Polskie Towarzystwo Mariologiczne, Niepokalanów, 27-28 października 2000 roku, red. L. Balter, P. M. Lenart, Częstochowa-Niepokalanów 2001; Przez Jezusa do Maryi. Materiały z sympozjum mariologicznego zorganizowanego przez Polskie Towarzystwo Mariologiczne. Licheń, 26-27 października 2001 roku, red. S.C. Napiórkowski, K. Pek, Częstochowa-Licheń 2002; Maryjne orędzie z Gietrzwałdu. Materiały z sympozjum mariologicznego Gietrzwałd, 13-15 września 2002 roku, red. J. Jezierski, K. Brzozowski, T. Siudy, Częstochowa-Gietrzwałd 2003; Odkrywanie różańca. Materiały z sympozjum mariologicznego Kraków, 24-25 kwietnia 2003 roku, red. T. Siudy, W. Życiński, Częstochowa-Kraków 2003.

[323]  Statut Centrum Formacji Maryjnej „Salvatoris Mater", „Salvatoris Mater" 1(1999) nr 1, 373-375.

[324]  Art. 2, §1.

[325]  Art. 2, §2.

[326]  Art. 2, §3.

[327]  Art. 3, §3.

[328]  Np. Różaniec i kontemplacja. Materiały z sympozjum mariologicznego zorganizowanego przez Centrum Formacji Maryjnej „Salvatorsi Mater" Licheń, 15 marca 2003, red. J. Kumala, Licheń 2003, 63-95.

[329]  Wszystkie skoncentrowane wokół tematów przewodnich.

[330]  Np. Modlitewnik licheńskiego pielgrzyma, red. J. Kumala, Licheń 1999; Obraz szczęścia rodzinnego. Licheński modlitewnik rodzinny, red. J. Kumala, Licheń 1999; Modlitewnik maryjny Jana Pawła II, red. J. Kumala, Licheń 1999; J. Kumala, Orędzie Matki Bożej Licheńskiej, Licheń 1999; Tenże, Przesłanie licheńskiego obrazu, Licheń 2003; Tenże, Maryjo, co mamy czynić? 31spotkań z Matką i Mistrzynią, Licheń 2003; Tenże, Sanktuarium Matki Bożej Licheńskiej. Dar i przesłanie, Licheń 2004.

[331]  Dwumiesięcznik „Zeszyty Maryjne" i kwartalnik „Matka Pokoju".